Экологиялық саясат

Қоршаған ортаны және табиғи ресурстарды қорғаудың мемлекетті к бас қару құрылымы

Қазақстан Республикасының Энергетика министрлігі (2019 жылдан бастап Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі) қоршаған ортаны қорғау, табиғатты пайдалану, табиғат ресурстарын қорғау, олардың ұтымды пайдаланылуын бақылау және қадағалау, тұрмыстық қатты қалдықтармен жұмыс істеу, жаңартылатын энергия көздерін дамыту, «жасыл экономиканы» дамыту мемлекеттік саясатын бақылау салаларында мемлекеттік саясатты қалыптастыру мен іске асыруды, басқару процесін үйлестіруді жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының орталық атқарушы органы болып табылады.

Қазақстан Республикасы Энергетика министрлігінің Экологиялық блогы 5 департаменттен, Қазақстан Республикасы Энергетика министрлігінің Экологиялық реттеу және бақылау комитеті мен оның 16 аумақтық департаментінен құрылған.

Басқа салалық министрліктермен байланыс және олардың қоршаған ортамен байланысты негізгі функциялары

Заңнамалық деңгейде (Экологиялық кодекс) келесі арнайы уәкілетті органдардың функциялары анықталған:

• су қорын пайдалану және қорғау саласындағы уәкілетті мемлекеттік орган-Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің Су ресурстары комитеті;
• жер ресурстарын басқарудың орталық уәкілетті орган-ҚР АШМ Жер ресурстарын басқару комитеті;
• орман шаруашылығы саласындағы уәкілетті мемлекеттік орган-ҚР АШМ Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитеті;
• жануарлар дүниесін қорғау, молықтыру және пайдалану саласындағы уәкілетті мемлекеттік орган-ҚР АШМ Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитеті;
• ерекше қорғалатын табиғи аумақтар саласындағы уәкілетті мемлекеттік орган-ҚР АШМ Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитеті;
• жер қойнауын зерттеу және пайдалану жөнiндегі уәкiлеттi орган-ҚР Инвестициялар және даму министрлігінің Геология және жер қойнауын пайдалану комитеті;
• азаматтық қорғаныс саласындағы уәкілетті орган-Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрлігі;
• халықтың санитариялық-эпидемиологиялық салауаттылығы саласындағы уәкілетті мемлекеттік орган-Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің Қоғамдық денсаулық сақтау комитеті;
• өсімдікті қорғау және карантин саласындағы уәкілетті мемлекеттік орган-ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігі.

Сонымен қатар, коммуналдық қалдықтарды басқару саласындағы анықталған қызметтерді коммуналдық-шаруашылық саласындағы уәкілетті орган-Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің Құрылыс және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық істері комитеті.

Қоршаған ортаны қорғау және табиғатты ұтымды пайдалану жергілікті өкілдермен, уәкілетті және атқарушы органдармен, сонымен қатар жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен жергілікті деңгейде жүзеге асырылады.

Заңнамалық және реттеуші негіздемелер

Қазіргі таңда қоршаған ортаны қорғау саласы 40-қа жуық заңнамалық актімен және базалық заң негізінде әзірленген 2000 нормативтік актімен реттеледі.

Экологиялық заңнаманың негізгі құжаттары: Экологиялық, Жер, Су, Орман, Салық және Әкімшілік Кодекстері; «Жануарлар дүниесін қорғау, молайту және пайдалану туралы»; «Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы», «Міндетті экологиялық сақтандыру туралы», «Жаңартылатын энергия көздерін қолдау туралы» заңдар жалпыға қол жетімді http://ecogosfond.kz/ интернет ресурсында орналастырылған.

Сондай-ақ, Қазақстан Республикасы қоршаған ортаны қорғау саласындағы 26 табиғат қорғау конвенциясы мен олардың хаттамалары ратификациялады.

Экологиялық инфрақұрылымның даму бағыттарын анықтайтын қазақстан республикасының негізгі стратегиялық және бағдарламалық құжаттары

«Қазақстан-2050» Стратегиясы: мемлекеттің жаңа саяси бағыты» еліміздің «жасыл» даму жолына көшуіне негізделген тұрақты және тиімді экономикалық модель құру бойынша нақты нұсқаулар береді.

«Жасыл экономика» халықтың өмір сүру деңгейі жоғары болатын, қазіргі және болашақ ұрпақтың мүддесінде және елдің қабылдаған халықаралық экологиялық міндеттемелеріне сәйкес табиғи ресурстар ұқыпты әрі ұтымды пайдаланылатын экономика ретінде айқындалады.

Ұлттық деңгейде Қазақстан ауқымды бағдарлама құруға, экономиканы жаңғыртуға және дамытуға кірісті.

2013 жылғы 30 мамырдағы Қазақстан Республикасы Президенттің Жарлығымен Қазақстан Республикасының «жасыл экономикаға» көшуі жөніндегі тұжырымдамасы бекітілді. Қазақстан әлемдегі бірінші ел ретінде мемлекеттік деңгейде «жасыл экономикаға» көшу бойынша стартегиялық құжаттар қабылданды және 4 жылдың ішінде сәтті іске асыруда.

Қазақстан Республикасының жасыл экономикаға көшу тұжырымдамасын қабылдау жаңартылатын энергия көздерін дамыту, қалдықтарды кәдеге жарату, өндіріске энергияны үнемдейтін технологияларды енгізу және ауыл шаруашылығында өнімділікті арттыру бойынша нақты нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік берді. Жоғарыда көрсетілген нәтижелерге 2013-2020 жылдарға арналған Тұжырымдаманы іске асыру бойынша бекітілген Іс-шаралар жоспарының арқасында қол жеткізілді.

Сондай-ақ елімізде экологиялық инфрақұрылымды дамыту, осы көрсеткіштер нәтижесінде мүмкін:

• Тұрғындардың өмір сүру деңгейінің кешенді «жасыл» көрсеткішінің моделі;
• Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы «Жасыл экономикаға» көшу жөніндегі кеңесі;
• ЭЫДҰ (Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы) ынтымақтастық;
• Стратегиялық экологиялық бағалау бойынша пилоттық жобасы;
• «Жасыл көпір» серіктестік бағдарламасы (ЖКСБ);
• ЭКСПО-2017 мұрасы;
• Қазақстандағы орнықты даму мақсаттарын іске асыру;
• Қоршаған орта сапасының нысаналы көрсеткіштері.

Табиғат қорғау іс-шараларына бюджеттік түсімдер және шығындар бойынша ақпарат

«Қоршаған ортаны қорғаудың ақпараттық-талдау орталығы» РМК Мемлекеттік экологиялық ақпараттық қорды қорын жүргізу бойынша жұмыс жоспарына сәйкес (2018 жылдың 31 қаңтарындағы №8 қызметтерді мемлекеттік сатып алу туралы шартқа) эмиссия үшін төлемақы және ҚОҚ бойынша шараларға бюджетке түсімдердің мониторингі жүргізілді.

1-схема. Табиғат қорғау іс-шараларына бюджеттік түсімдер және шығындар

Жергілікті атқарушы органдардың деректері бойынша

2-схема. 1-санаттағы объектілер үшін мемлекеттік экологиялық сараптама қортындысын беру

3-схема. 1-санаттағы объектілер үшін қоршаған ортаны эмиссияларға рұқсат беру

4-схема. II, III және IV санаттағы объектілер үшін мемлекеттік экологиялық сараптама қорытындысын беру, аймақтар бойынша

5-схема. II, III және IV санаттағы объектілер үшін қоршаған орта эмиссиясына рұқсатнамалар беру, аймақтар бойынша

Республика бойынша шығарындылардың рұқсат етілген лимиті 2017 жылы 4,2 млн тоннаны құрады.

Республика бойынша ластауыш заттардың ағызуларына рұқсат етілген лимиті 2017 жылы 2,8 млн тоннаны құрады. Республика бойынша өндіріс және тұтыну қалдықтарының рұқсат етілген лимиті 2017 жылы 1,4 млрд тоннаны құрады.

6-схема. Облыстар бөлінісінде ластауыш заттардың жалпы шығарындыларының валдық лимиті (мың тонна)

7-схема. Ластауыш заттарды ағызу лимиті (мың тонна)

8-схема. Облыстар бөлінісінде өндіріс және тұтыну қалдықтарын орналастыру лимиті (мың тонна)

Мемлекеттік экологиялық бақылау

Қоршаған ортаны қорғау, табиғи ресурстарды молықтыру және пайдалану саласындағы мемлекеттік экологиялық бақылау экологиялық қауіпсіздік қамтамасыз ету, табиғи және энергетикалық ресурстарды үнемдеу, биологиялық ресурстарды орнықты пайдалану, ұлттық өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында іске асырылады. Экологиялық бақылаудың объектісі бір жағынан қоршаған орта (оның компоненттері), екінші жағынан-кәсіпорынның, ұйымның, лауазымды тұлғалардың экологиялық ережелер мен нормативтердің сақталуы бойынша қызметі болып табылады. Тексерулер ішінара және жоспардан тыс болып бөлінеді.

Бақылау-инспекциялық қызметтің негізгі көрсеткіштері 2017 жылға:

• экологиялық заңнаманың сақталуы бойынша шаруашылық субъектілеріне өткізілген тексерулердің саны-1753 тексеріс;
• 3498 экологиялық заңнаманы бұзушылық анықталды;
• 2624 ұйғарым берілді;

2017 жылға зиянды өтеу туралы талаппен 994 ұйғарым берілді, шаруашылық қызметті тоқтару туралы 142 материал сотқа жіберілді, оның ішінде сот шешімімен қанағаттандырылғаны 114 материал.

Ерікті тәртіпте өндірілмеген әкімшілік айыппұлдар мен талаптар күштеп өтеу үшін уақытылы сот органдарына жіберіледі.

Өндірістік экологиялық бақылау

Өндірістің экологиялық бақылау табиғатты пайдаланушының қоршаған ортаға әсері, табиғатты пайдаланушылармен қоршаған ортаны қорғау бойынша орындалып жатқан іс-шараларының тиімділігін бағалау, қоршаған ортаға әсердің салдарын бағалау және болжау туралы анық ақпаратты алу мақсатында жүргізіледі.

2017 жылға өндірістік экологиялық бақылаудың 27 256 есебі тексерілген болатын, мемлекеттік экологиялық бақылау бөлімімен 201 әкімшілік айыппұл салынды және өндірілді.

Республика аумағында, атап айтқанда кәсіпорындар аумағында қоршаған орта сапасы туралы шынайы ақпарат алу үшін 90 өндірістік бақылау бекеті орнатылды. Қолданыстағы мониторинг жүйелері, қызметтер мен желілер көбіне қоршаған орта объектілерінің ластануына бақылауды жүзеге асырады. Олар ведомствоға бағынысты.

Су қоры саласындағы мемлекеттік бақылау

2017 жылы Ауыл шаруашылығы министрлігінің Су ресурстары жөніндегі бассейндік су инспекциясы (СБИ) Комитет су және экологиялық заңнаманы су пайдаланушылардың талаптарының сақталуына 212 тексеру жүргізді. 2017 жылы 261 бұзушылық анықталған, аталған бұзушылықтарды жою бойынша 189 нұсқаулық шығарылды, жалпы сомасы 16 575 мың теңгеге тең 167 әкімшілік айыппұл салынды.

9-схема.  Өзен бассейндері бойынша %-да берілген ұйғарымдардың орындалуына шолу

Арал-Сырдария

Балқаш-Алакөл

Ертіс

Есіл

Нұра-Сарысу

Тобыл-Торғай

Жайық-Каспий

Шу-Талас

Су қорын пайдалану мен қорғауды реттеу

Суды су пайдаланушыларымен, қоршаған орта, зиянды әсер етуді ескерту арасында ғылыми негізді бөлу есебімен су ресурстарын пайдалануды жоспарлаудың негізгі құралы су пайдалану лимиті болып табылады.

2016-2025 жылдарға лимиттер 28,356 км3 құрады. 2016 жылы 25,3 км3 тартып алынды. Өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы және ауыз-сумен қамтамасыз ету қажеттіліктері толық көлемде қамтылды. Сондай-ақ, қажетті экологиялық және санитарлы су жіберулер қарастырылды.

Бақылау-инспекциялау жұмыстары шеңберінде 2017 жылы су заңнамасының талаптарын сақтау бойынша 212 тексеру жүргізілді, оның нәтижесінде-261 бұзушылық анықталды, анықталған бұзушылықтарды жою бойынша-189 нұсқаулық, 16,575 млн теңгені құрайтын 167-әкімшілік айыппұл салынды және жалпы сомасы 14,941 млн теңгені құрайтын 157 әкімшілік айыппұл өндіріліп алынды. Сонымен қатар, соттарға-31 әкімшілік іс, прокуратураға-12 әкімшілік іс берілді.

2017 жылы жасалған күрделі жөндеу жұмыстарының нәтижесінде Сайрамсу өзенінде мемлекеттік комиссияның актісімен Сайрамсу су торабы пайдалануға тапсырылды. Киров-Чижинский каналын қайта құру жұмыстары жүргізілді, мемлекеттік комиссия актісімен 7 нысан қолданылуға берілді: Алматы, Ақтөбе, Жамбыл, Қарағанды, Қызылорда облыстарында 1 нысан, Оңтүстік Қазақстан облысында 2 нысан.

Павлодар облысының Шідерті өзенінің төменгі жағалауында тозу мен шөлдену процестерін жою мақсатында, Кызылорда обласының көл жүйелерін толтыру және қоректендіру, Ақмола облысының Қорғалжын мемлекеттік қорығының Теңіз-Қорғалжын көлдер жүйесінің экологиялық жағдайын жақсарту, Ақтөбе облысының трансшекарааралық Елек өз. тепе-теңдігін сақтау және экологиялық жағдайын жақсарту мақсатында 1,4 км3 көлемінде қоршаған ортаны қорғау сужіберулер жүзеге асырылды.

Айналымға 128,0 мың га суармалы жерлер тартылып, 101,0 мың га аумақта коллекторлық-дренаж желісін қалпына келтіру үшін Исламдық және Еуропалық қайта құру және даму банкімен несиелік келісімдерге қол қойылды.

Қазіргі уақытта Министрлік мүдделі мемлекеттік органдармен су шаруашылығы саласының тартымдылығын арттыру жөніндегі шаралар кешенін қарастыруда (АШТӨ үшін, АШТӨ қолдауымен тарифтер деңгейін байланыстыру үшін субсидиялар көлемін және сумен жабдықтау құнын субсидиялау ережелерін қайта қарау; арналар арқылы сумен жабдықтау тарифтерін қалыптастыру механизмі мен ережелерін қайта қарау). Осы іс-шараларды қабылдау және іске асыру, тарифтердің нақты деңгейін белгілеу қарыз қаражатын қайтаруды, объектілердің дұрыс жұмыс істеуін қамтамасыз етеді.

Жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану саласындағы мемлекеттік бақылау

Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитетінің облыстық аумақтық инспекциясы ормандарды қорғау, өсімін молайту, пайдалану, орманды пайдалану, табиғат қорғау шараларын, орман, жануарлар мен өсімдіктерді өрттен қорғау шараларын мемлекеттік бақылауды қамтамасыз етеді және браконьерліктермен күрес бойынша шараларды жүзеге асырады.

2018 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша 10548 рейд және 1245 тексеру жүргізілді.

10-схема.  2017 жылы орындалған іс-шаралар

Барлығы

оның ішінде

Сондай-ақ барлығы 105 268,965 млн теңге сомасына әкімшілік айыппұл салынды.

2017 жылы 58 браконьерлік факті тіркелген, 470 ұша мен 1174  мүйіз тәркіленген.

Сонымен қатар, басқа да сирек кездесетін және жойылып бара жатқан тұяқты жануарлар түрлеріне браконьерлік деректері тіркелген. Осылайша 2017 жылдың 12 айына тіркелгені:

Қарақұйрық браконьерлігінің 2 дерегі тіркелді, 6 ұша тәркіленді;

• Арқар бойынша 2 дерек тіркелді, 2 ұша тәркіленіп;
• Жек дуадағы бойынша 1 дерек, 1 ұша тәркіленіп;
• Қарабауыр бұлдырық 2 дерек, 3 бас тәркіленді;
• Безгелдек бойынша 2 дерек, 3 бас тәркіленді.

Орман қоры саласындағы мемлекеттік бақылау

Ормандарды өрттен және заңсыз ағаш кесуден қорғау жұмыстары жалғасуда.

«Қазавиаорманқорғау» РМҚК Алматы, Ақмола, Павлодар, Шығыс Қазақстан, Қостанай, Жамбыл және Қарағанды облыстарының 8869 мың га құрайтын (республиканың орман қорының 30%-ы) орман қорын авиациялық қорғау мен күзетуді жүзеге асырады.

2016 жылмен салыстырғанда 2017 жылы республика бойынша орман өрттерінің саны 1,8 есе көбейді, олардың алқабы 20,8 есеге артты. Табиғат қорғау мекемелерінің мемлекеттік инспекторлары мен мемлекеттік орман күзетінің қызметкерлерімен 2017 жылы 18353 рейд өткізіліп, көлемі 32 757 м3 құрайтын орманды заңсыз кесудің 504 оқиғасы анықталды. Орман заңнамасын бұзған 30 бұзушыға 862,0 мың теңге сомасында айыппұл салынды. 313 бұзушыға 9985,0 мың теңге сомасында талап қойылып, оның 274 бұзушысынан 6273,0 мың теңге өндірілді. Бұзушылардан 2054 м3 заңсыз дайындалған сүрек тәркіленді.

Қоршаған ортаның жай-күйіне мониторинг

Атмосфералық ауаның жай-күйіне мониторинг Қазақстан Республикасының 49 елді мекенде (14 облыс мен Астана және Алматы қалаларында) 146 стационарлы бекетте, оның ішінде 56 қолмен іріктеу бекетінде және 90 автоматты бекетте жүргізілді; 11 жылжымалы зертхананың көмегімен Астана және Алматы қалаларында, Ақмола, Ақтөбе, Атырау, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Маңғыстау, Қарағанды, Қызылорда және Солтүстік Қазақстан облыстарында.

Топырақтың жай-күйіне мониторинг 65 бақылау бекетінде жүргізілді.

44 елді мекеннің 86 метеостанциясы, 25 автоматты бекетінде радиациялық гамма фонының деңгейіне бақылау жүргізілді,  43 метеостанцияда бета белсенділік анықталды. Атмосфералық жауын-шашын мен қар жамылғысының жағдайына мониторинг 46 метеостанцияда, қар жамылғысына-39 метеостанцияда жүргізілді. 26 су объектісінің түп шөгінділері жағдайына мониторинг жүргізілді. Жер үсті және теңіз суларының жағдайына мониторинг гидрохимиялық көрсеткіштер бойынша 133 су объектісінде орналасқан 404 тұстамада, оның ішінде 83 өзенде, 28 көлде, 14 су қоймасында, 4 арна мен 1 теңізде жүргізілді.

Беткі сулардың жағдайына гидробиологиялық көрсеткіштер бойынша мониторинг, ихтиологиялық зерттеулер Қарағанды және Шығыс Қазақстан облыстарында өткізілген.

Жүргізілген бақылаулардың нәтижелері бойынша келесі бюллетендер шығарылды:

• Қазақстан Республикасы қоршаған ортаның жай-күйі туралы ақпараттық бюллетені;
• «Арал маңы тұрғындарының» денсаулығы мен қоршаған орта жай-күйі туралы ақпараттық бюллетені;
• «Морпорт Ақтау» арнайы экономикалық аймағының (АЭА) қоршаған орта жай-күйі туралы ақпараттық бюллетені;
• Балқаш көлі бассейнінің қоршаған ортаның жай-күйі туралы ақпараттық бюллетені;
• Нұра өзені алабының қоршаған орта жай-күйі туралы ақпараттық бюллетені;
• Щучье-Бурабай курорттық аймағының қоршаған ортасының жай-күйі туралы ақпараттық бюллетені;
• Қоршаған орта объектілеріндегі токсикологиялық компоненттердің трансшекаралық тасымалы жөніндегі ақпараттық бюллетені.

Жерасты суларының мониторингі 

2017 жылы температура, химиялық құрам және ластану деңгейін жүйелі бақылау мониторингі жер асты суларының мемлекеттік мониторинг желісінің 4345 бекетінде жүргізілді. Жер асты суларының техногендік ластануына мониторинг Қазақстанның 5 облысында орналасқан 5 полигонында жүргізілді.

Жер асты суларының мемлекеттік мониторингінің деректер банкі толықтырылуда, жер асты суларының мемлекеттік кадастры жүргізілді. Қазіргі таңда жер асты суларының мемлекеттік мониторингінің деректер банкінде 9,9 млн деңгейдегі, 3,7 млн температура және 255,9 мың химиялық талдау өлшемі бойынша ақпарат бар.

Радиациялық ахуал мониторингі

Қазақстан республикасы бойынша атмосфералық ауаның радиациялық мониторингі

Қазақстан Республикасы аумағында гамма-фон (экспозициялық мөлшердің қуаттылығы) күнсайын 14 облыстың 86 метеорологиялық станциясында, сондай-ақ «Қазгидромет» РМК атмосфералық ауаның ластану мониторингіне экспозициялық мөлшердің қуаттылығына өлшеу автоматты режимде 23 автоматты бекетте жүргізілді.

«Қазгидромет» РМК деректері бойынша Қазақстан Республикасының елді мекендерінің атмосфералық ауа қабатына орташа тәуліктік радиоактивтілік түсу тығыздығының мәні 0,00-0,29 мкЗв/сағ. шегінде болды. Қазақстан Республикасында радиациялық гамма-фонның орташа мәні 0,13 мкЗв/сағ., яғни, шекті жол берілетін шамаға сәйкес келеді.

Атмосфераның жерге жақын қабатында радиоактивтердің түсу тығыздығына бақылау Қазақстанның 14 облысында 43 метеорологиялық станцияда ауа сынамасын горизонтальді планшеттер алу жолымен жүзеге асырылды.

Қазақстан Республикасы аумағында атмосфераның жерге жақын қабатында орта тәуліктік радиоактивтердің түсу тығыздығы 0,5-4,2 Бк/м2 шегінде болды. Қазақстан Республикасы аумағында радиоактивті түсулердің орташа тығыздығы 1,1 Бк/м2, бұл шекті жол берілетін деңгейінен аспады.

Ауыз суды радиациялық қауіпсіздік көрсеткіштері бойынша зерттеуде тексерілген 4379 су үлгісінің 263 сынамасында сәйкессіздіктер анықталды.

2017 жылы республика бойынша ашық су қоймаларының су сынамасына 910  зерттеу жүргізілді, оның ішінде 1 сынамада норманың артқаны анықталды.

2017 жылы техникалық судың 228 сынамасы зерттелді, нормадан ауытқулар тіркелген жоқ.

«Бұрынғы «Азғыр» полигоны және оған іргелес аумақтардың кешенді мониторингі»

2017 жылы ҚР ЭМ «Ядролық физика институты» РМК «Қазақстан Республикасы аумағында радиациялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету» бюджеттік кіші бағдарламасының бұрынғы «Азғыр» полигонымен іргелес аумақтарды кешенді мониторингі» іс-шарасы шеңберінде іргелес жатқан Азғыр және Балқұдықелді мекендеріндегі радиоэкологиялық жағдайға «Азғыр» полигонының ықпалын анықтау мақсатында қоршаған орта объектілерінің радионуклидтік және элементтік құрамын мониторингілеуді орындады. Қоршаған орта объектілерінің 196 сынамасын іріктеп алу орындалды, оның ішінде жерасты және беткі сулардың 38 сынамасы, 128 топырақ сынамасы, А9 алаңындағы техногендік көлден алынған 8 түптік шөгінді сынамасы және 22 өсімдік сынамасы. Барлық сынамалар бойынша құрамның зертханалық талдауы жүргізілді. Жүргізілген мониторинг нәтижелері бойынша зерттеліп отырған аумақтардағы радиоэкологиялық жағдай тұрақты. Қоршаған орта объектілерінің техногенді радионуклидтермен және ауыр металлдармен ластану дәрежесінің ұлғаюы тіркелмеді.

Қарашығанақ мұнай-газконденсаты кен орныны аумағында «Лира» объектілері орналасқан, ол 1983-1984 жж. жиынтық қуаты 60 килотонна жерасты ядролық жарылыстары арқылы әрқайсысының көлемі 50,0 мың м3 болып келетін 796-931 м тереңдіктегі тас тұзы шөгінділерінен құрылған, алты жерасты қуысы бар.

ЛИРА объектілері мен кен орынына іргелес аумақтарына жүргізілген радиациялық мониторинг, радиоэкологиялық жағдайдың тұрақтылығын және аса елеулі қауіп тудырмайтындығын көрсетті.

2017 жылы «Қазақстан Республикасының Ұлттық ядролық орталығы» РМК «Қазақстан Республикасы аумағында радиациялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету» бюджеттік кіші бағдарламасының «Бұрынғы ССП қауіпсіздігін қамтамасыз ету» іс-шарасы шеңберінде Семей сынақ полигонында зерттеулерді жалғастырылды.

2017 жылы кешенді экологиялық зерттеулердің қорытынды материалдарын дайындау үшін, ССП «Балапан» алаңы ауданындағы ауданы 1200 км2 шығыс бөлігін кешенді зерттеу бойынша қорытынды жұмыстар орындалды. 6 қыстаққа егжей-тегжейлі зерттеу жүргізілді, бұл қыстақтар аумағындағы радиациялық жағдайдың қауіп төндірмейтінін көрсетті. Өсімдік жамылғысындағы радионуклидтерінің мөлшері жемшөптік өсімдіктердің радиоактивті ластануының радионуклеидтердің мөлшері ауыл шаруашылығы жануарларының жайылымына қауіп төндірмейтіндігі анықталды. Зерттеліп жатқан аумақта орналасқан 8 су пайдалану нысаны, сонымен қатар, Кішкенсор, Шұңқырсор, Қаражүрек көлдері және Шаған өзені зерттелді. Аталған көлдердің орналасқан аумағы мен Шаған өзені арнасының бір бөлігін  шаруашылық пайдалануына тапсырудың қажеті жоқтығы анықталды.

 «Дегелең» алаңы аумағында жергілікті жерге алаңдық радиациялық зерттеу жүргізілді, ол зерттеуге 265 нүктенің радиациялық параметрін өлшеу, сонымен қатар, соңынан зертханалық талдама жасалатын топырақ сынамасы іріктеліп алынуы енген.

 «Тәжірибе даласы» алаңы ауданында жерді жыртып, соңынан тырмалау арқылы ауданы 1,0 км2 болатын топырақтағы техногенді радионуклидтердің құрамы жоғары телімгеремедиация жүргізілді.

Шаруашылық айналымға беруге жоспарланбаған «Сары-Өзен» сынақ алаңы аумағына радиоэкологиялық зерттеу жүргізілді. Бұрын жерасты ядролық сынақтары жүргізілген 24 ұңғымаға егжей-тегжейлі зерттеу жүргізілді. Саға алды алаңдарының радиоактивті ластануы жергілікті сипатта екені анықталды және олар негізінен ұңғымалардың бас жағына жақын жерде байқалады.

«Сары-Өзен» алаңы ауданындағы ауданы 1200 км2 полигон аумағына алдын ала зерттеулер жүргізілді: топырақтың 1200 сынамасы іріктеліп алынды, өсімдіктердің сынамалары алынды, сынамалар алынған нүктелерде радиациялық параметрлер өлшенді; жалғыз қыстақ Сартай-Қораның аумағы зерттелді, мұнда радиациялық параметрлер, сонымен қатар, түрлі орталардағы радон құрамы, радионуклидтердің ет пен сүт сынамаларындағы құрамы өлшенді. Қыстақты зерттеу кезінде алынған барлық мәндер бекітілген нормадан асқан жоқ. Зерттеліп жатқан аумақта сондай-ақ беткі және жерасты суларын зерттеу бойынша жұмыстар жүргізілді, ол үшін ұңғымалар бұрғыланып, су сынамалары алынған болатын.

2016 жылмен салыстарғанда ССП зерттелген аумағының ауданы 1200 км2 ұлғайды. Осылайша, осы уақытқа дейін полигон аумағының ауданы 10 410 км2 (полигонның жалпы ауданының 56%) бөлігіне кешенді экологиялық зерттеу жүргізілді. Ауданы 1200 км2 болатын аумаққа («Сары-Өзен» алаңы ауданындағы ССП батыс бөлігі) кешенді зерттеу бойынша жұмыстар басталды.

ССП аумағындағы су пайдалану нысандарының мониторингі

ССП аумағында мониторинг зерттеулерін жүргізу шеңберінде сулардың радионуклидтік құрамының өзгеру мүмкіндігін бақылау мақсатында су пайдалану нысандарының радиоэкологиялық ахуалына тұрақты түрде зерттеу жүргізіледі. Аталған нысандар халықтық-шаруашылық айналымға тапсыруға жататын «шартты» аялық аумақтарда орналасқан. Таңдаудың негізгі критерийі олардың тұрғын жаздық жайлаулар мен қыстақтарға жақын орналасуы болып табылады. Мониторингі көптеген нысандары бетон құрылыстармен, мал суаруға арналған астаулармен қоршалған құдықтар мен ұңғымалар болып табылады.

2017 жылы ССП аумағында мониторинг зерттеулері шеңберінде су пайдаланудың 15 нысанына зерттеу жүргізілген болатын.

2013-2017 жж. бойынша деректердің талдамасы радиациялық жағдайдың түбегейлі өзгерісі байқалмайтынын, су пайдалану нысандарындағы сулардағы зерттеліп жатқан техногенді радионуклидтердің шоғырлануы шекті деңгейден аспайтынын көрсетті.

Беткі сулардың мониторингі

2017 жылы беткі суларының жағдайын бақылау «Дегелең» және «Балапан» алаңдарында орналасқан нысандарда жүргізілді.    «Дегелең» алаңының аумағында өз бастауын алаңның шектерінен алатын және оның шекарасынан тыс алысқа ағатын бұлақтар бақылау нысандары болды. Бұлақ Қарабұлақ, Ұзынбұлақ, Байтілес, Тоқтакүшік және Ақтыбай бұлақтары.

Жерасты суларының мониторингі

Қазіргі уақытта, ССП радиациялық қауіпті телімдерінен тыс жерлерге 3Н техногенді радионуклидінің жылыстауын бақылау үшін 30 гидрогеологиялық ұңғыма бар, ол жерде жерасты суларының радиоэкологиялық ахуалына жыл сайын мониторинг жүргізіліп отырады. ССП аумағындағы аталған ұңғымалар бақылаудағы радиациялық қауіпті телімдердің геологиялық және гидрогеологиялық ерекшеліктерін есепке ала отырып орналастырылған.

ССП және жақын жатқан аумақтың ауа ортасының мониторингі

2013-2017 жж аралығындағы кезеңде ССП және оған жақын жатқан аумақтардың ауа ортасын радиациялық мониторингілеу жұмыстарын жүргізу мақсаты ауа ортасы мониторингін 7 стационарлық бекетте құру болып табылды. Олардың екеуі «Балапан» және «Дегелең» сынақ алаңдарында, «Қаражыра» және «Қаражал» кенорындарына жақын орналасты, 2 бекет «Байкал-1» және «ИГР» реакторлық кешендеріне жақын орналасты, 3 бекет Саржал а., Долан к. мен Курчатов қ. елді мекендерінде ұйымдастырылды.

Ауаның сынамалары тоқсан сайын 1-2 дүркінділікпен алынды. Өткізілген жұмыстардың нәтижесінде, барлық мониторингілеу бекеттерінде зерттеліп жатқан радионуклидтердің шоғырлануы ауа ортасында пайдаланып жатқан аспаптың және әдіс бойынша анықтау шегінен төмен екенін көрсетті.

ССП ауа ортасын радионуклидтік мониторингінің нәтижелері бойынша 2017 жылы елеулі өзгерістер болған жоқ. ССП сынақ алаңдары мен оған жақын жатқан аумақта ауа ортасымен радионуклидтердің тасымалдануы байқалған жоқ.

Бұрынғы Ертіс химия-металлургия зауытының (ЕХМЗ) аумағындағы радиациялық жағдайдың мониторингі

Бұрынғы ЕХМЗ аумағындағы, радиоактивті қалдықтарды көму пункттері мен оларға іргелес аумақтардағы радиациялық жағдайды мониторингілеу республикалық бюджеттік бағдарламасының кіші бағдарламасының «Бұрынғы ЕХМЗ аумақтарындағы, радиоактивті қалдықтарды көму пункттеріндегі және оған іргелес аумақтардағы радиациялық-қауіпті жағдайларды жою бойынша жұмыстар жүргізу» іс-шарасы шеңберінде жүргізіледі.

Радиоактивті ластанулардың топырақ және ағын сулармен тасымалдануының алдын алу мақсатында радиациялық мониторингілеуді қамтамасыз ету үшін 2008 жылы ЕХМЗ аумағына жақын жерде ұңғымалар мен ашық су қоймаларынан су сынамаларын алу және радионуклидтердің құрамына радиохимиялық және спектрометрлік талдау жүргізу үшін бірнеше орындар белгіленді.

2017 жылы алынған деректердің талдауы алынған сынамалардағы анықталатын радионуклидтердің құрамы аталған радионуклидтер үшін минимал детектрлеу активтілігінің мәндерінен аспайтындығын көрсетті.

«Байқоңыр» кешенінің зымыран-ғарыштық қызметінің әсеріне ұшыраған аумақтар мониторингі

2017 жылы Қазақстан Республикасы Қорғаныс және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі Аэроғарыш комитетінің бағынысты кәсіпорны  «Ғарыш-Экология» ғылыми-зерттеу орталығы» РМК Қазақстан Республикасының аймақтарына экологиялық мониторингу жүргізу жұмыстарын орындады.

Ғарыштық мақсаттағы зымырандардың үш апаттық құлау аймағында, қоршаған орта нысандары мен халықтың денсаулық күйі көрсеткіштерінің динамикасы зерттелді:

• 2006 жылы Қызылорда облысындағы РС-20 құрлықаралық баллистикалық зымыранына;
• 2007 жылы Қарағанды облысында «Протон» зымыран тасығышы;
• 2013 жылы Қызылорда облысында «Протон-М» ғарыштық мақсаттағы зымыранға.

РС-20 құрлықаралық баллистикалық зымыранынның апат орнында қоршаған орта нысандарының күйіне бақылау жүргізілді. Апаттық құлау кезінде пайда болған үлкен және кіші шұңқырлардың орнында топырақ жабыны 104 топырақ сынамасын алумен оқшаулы түрде зерттелді.  30 топырақ сынамасында нитрат-иондардың ШЖК-дан 1,0-65,4 есе асуы анықталды. Аталған апат орнына белгілі мерзімділікпен (3 жыл) жүргізіліп отыратын мониторинг жұмыстары топырақтағы нитрат-иондар концентрациясының табиғи түрде біртіндеп азайып отырғанын көрсетуде.

Апаттық құлау ауданына іргелес жатқан Көмекбаев, Қуаңдария және Тұрмағамбет елдімекендеріндегі атмосфералық ауаны жедел талдаумен және 9 топырақ, су және өсімдік сынамаларын алумен, тіршілік ортасының күйі бақыланды. Бақылауға алынған кенттердің тіршілік ортасы нысандарынан апаттық құлауымен байланысты зымыран отынының компоненттері мен олардың түрлену өнімдері табылмады.

2007 ж. Қарағанды облысының Ұлытау ауданындағы «Протон» зымыран тасығышының апатқа ұшырауының халықтың денсаулығына ұзақ мерзімді әсері зерттелді. «Протон-М» зымыран тасығышының апаттық құлау ауданындағы қыстаулар мен іргелес елдімекендерде санитарлық-эпидемиологиялық зерттеу жүргізілді. Тіршілік ортасы нысандарынан зымыран отынының компоненттері мен олардың түрлену өнімдері табылмады. 90 топырақ сынамасына сандық химиялық талдау жүргізудің нәтижелері бойынша «Бриз-М» үдеткіш блогының жоғарғы бөлігі мен ғарыш аппаратының ауыспалы бөлімі бөлігінің құлау орнында 0,23-0,46 мг/кг гептил анықталды, оның шекті концентрация мөлшері 2,3-4,6 ШЖК көлемінде. Ең көп мөлшердегі ластану 80-100 см тереңдікте орналасқан, ластану диаметрі 3 м аймақта шоғырланған және ауыл шаруашылық дақылдарын өсіруде қолданылмайды, гептилдің осыншама аз концентрациялары өсімдік жабынына елеулі әсерін тигізбейді және өсімдіктер үшін азоттық тыңайтқыш болып табылады.

2013 жылғы «Протон-М» ғарыштық мақсаттағы зымыранының апаттық құлау ауданы мен іргелес аймақтарда маусымдық биогеохимиялық зерттеулер жүргізіліп және өсімдік жабынының  гептил мен оның химиялық түрлену өнімдерімен химиялық ластану дәрежесі анықталды. Топырақ пен өсімдіктердің ластану деңгейлері анықталды. Топырақ пен өсімдіктердің ластану деңгейлері анықталды. Топырақтан ШЖК-дан 1,1 есе асатын концентрацияда, яғни 0,11 мг/кг гептил анықталды, 4 топырақ сынамасынан 0,05-0,084 мг/кг концентрацияда табылды, шекті нормасы 5-8,4 ШЖК. 2017 жылдың күзінде Ресей тарапы апат орнында техникалық қалпына келтіру (тегістеу) жұмыстарын жүргізіп, шұңқырды топырақпен толтырды және биологиялық қалпына келтіру орындалып және сексеул тұқымдары себілді.

2017 жылы ЗТ-ның 12 ұшырылымына экологиялық сүйемелдеу жүргізілді:

• 2017 жылға арналған «Байқоңыр» ғарыш айлағынан зымыран-тасығыштардың ұшырылымын Ресей тарапымен бірлескен түрде экологиялық сүйемелдеу жоспарына сәйкес, ЗТ-ның 6 ұшырылымы, оның 4-уі «Протон-М» ЗТ, 1-уі-Союз-2.1 ЗТ, 1-уі-«Зенит-3SLБФ» ЗТ-ның ұшырылымы;
• «Қазақстан Республикасының «Байқоңыр» кешенінің ғарыштық-зымыран қызметінің әсеріне ұшыраған аймақтарына экологиялық мониторинг жүргізу қызметтері» мемлекеттік тапсырмасын орындау шеңберінде-«Союз» ЗТ-ның 6 ұшырылымы.

«Протон-М» зымыран тасығышының 4 ұшырылымын экологиялық сүйемелдеу жұмыстарын орындау барысында атмосфералық ауаға 32 аспаптық өлшеу жүргізіліп, 48 топырақ сынамасы және 16 атмосфералық ауа сынамасы алынды. Сынамалар алынғаннан кейін құлау орындарынан Ресей тарапы топырақты калий перманганаты ерітіндісімен уытсыздындыру жұмыстарын жүргізді.

Ресей тарапына 2018 жылдың көктем-жаз маусымында қоршаған орта компоненттерінің ластануы анықталған нүктелерде өсімдіктерде гептил мен олардың ыдырау өнімдерін анықтау үшін алдағы болатын зымыран тасығыштары ұшырылымдары кезінде топырақ пен өсімдік сынамаларын бақылаумен алу және қажетіне қарай ластанған телімдерде топырақты уытсыздандыру жұмыстарын жүргізу қажеттігі туралы ұсынымдар берілді. «Протон-М» зымыран тасығышының бірінші сатысы бөліктерінің құлау орындарында өрттің жайылуына жол бермеу шараларын қабылдау.

Ақтөбе облысының Ырғыз ауданы мен Қостанай облысының Жангелді ауданының аумағында «Союз-2.1» зымыран тасығышының ұшырылымын экологиялық сүйемелдеу жұмыстарын орындау барысында атмосфералық ауаға 27 аспаптық өлшеу жүргізіліп және 41 топырақ сынамасы алынды.

«Зенит-3SLБФ» зымыран тасығышының ұшырылымын экологиялық сүйемелдеу кезінде «Байқоңыр» ғарыш айлағының орналасу ауданында және Қарағанды облысының Ақтоғай, Қарқаралы және Шет аудандарында орналасқан ЗТ-ның бірінші сатысының құлау ауданында атмосфералық ауаға 42 аспаптық өлшеу жүргізіліп, 4 ауа сынамасы және 34 қар сынамасы алынды.

«Союз» зымыран тасығышының 6 ұшырылымын экологиялық сүйемелдеу кезінде атмосфералық ауаға 84 аспаптық өлшеу жүргізумен, атмосфералық ауаның 12 сынамасын, топырақтың беткі қабатының 88 сынамасын және 8 қар сынамасы алынды. Бірінші сатының (бүйірлік блоктардың) құлау аумағында Қарағанды облысының Ұлытау ауданының аумағында қоршаған орта нысандарының ластану деңгейін бақылау жұмыстары жүргізілді, сонымен бірге  231 топырақ сынамасы және 33 қар сынамасы алынды, атмосфералық ауаның жерге жақын қабатына 192 аспаптық өлшеу жүргізілді.

«Союз» зымыран тасығышының бүйірлік блоктарының бұрынғы құлау орындарын бақылау жұмыстары жүргізілді. Мұнай өнімдерімен көп мөлшерде ластану анықталған жерлерден 36 топырақ сынамасы алынды. Нәтижесінде 6 ұшырылымы кезіндегі бүйірлік блоктардың құлау орындары қайта бақылау мен уытсыздандыруды қажет етпейтіні анықталды.

Ғарыштық мониторингі

Қорғаныс және аэроғарыш министрлігінің деректері бойынша,  Қазақстанның қолданыстағы Жерді қашықтан зондтау ғарыш жүйесі бар, ол екі KazEOSat-1 (ажыратып тану шамасы жоғары-1 м) және KazEOSat-2 (ажыратып тану шамасы орташа-6,5 м) оптика-электронды аппараттан тұрады.

Жерді қашықтан зондтау деректерін пайдалану қоршаған ортаны қорғау бойынша келесі міндеттерді шешуге мүмкіндік береді:

• мұнайды өндіру, өңдеу, тасымалдау аудандарындағы аймақтардың экологиялық ахуалын мониторингілеу және бақылау, мұнай өнімдерімен ластанған аймақтарды анықтау;
• Каспий теңізі айдынындағы мұнайды апаттық төгілулерін мониторингілеу және бақылау;
• орман мен даладағы өрт ошақтарын анықтауды мониторингілеу және бақылау;
• төтенше жағдайларды анықтау және бақылау;
• ауыл шаруашылық дақылдары егістіктерінің ахуалын мониторингілеу және бақылау;
• су, орман ресурстарын, жер қойнауын пайдалануды, қатты пайдалы қазбалардың ашық кендерін, жол құрылыстары мен олардың жағдайын мониторингілеу және бақылау;
• салалық геопорталдарды құру және т.б.

2017 жылы бюджеттік бағдарлама шеңберінде ҚР Энергетика министрлігіне арнап геопорталдың түптұлғасы (қатты тұрмыстық қалдықтардың рұқсат етілмеген полигондарын мониторингілеу) әзірленді, келесі міндеттерді шешуге мүмкіндік береді:

• өндіріс және тұтыну қалдықтары орналасатын жерлерге ғарыштық мониторинг жүргізу;
• өұқсат етілмеген қоқыс төгілетін жерлерді анықтау;
• өндіріс және тұтыну қалдықтары полигондарының шекараларының өзгеру серпінін мониторингілеу.

Ғарыштық мониторинг нәтижелері мәселеге ден қою мақсатында жедел режимде ҚР Энергетика министрлігі өкілдеріне геопортал арқылы растаушы деректермен бірге беріліп отыратын болады. Аталған геопорталды қолдану даладағы зерттеулерді азайтудың және бұзушылықтарды анағұрлым тиімді түрде анықтаудың арқасында жауапты мемлекеттік органдардың жұмысының тиімділігін арттырмақ.

Ғарыштық мониторингі-3 міндетті қамтиды: өндіріс және тұтыну қалдықтары орналасатын жерлерге ғарыштық мониторинг жүргізу; рұқсат етілмеген қоқыс төгілетін жерлерді анықтау; өндіріс және тұтыну қалдықтары полигондарының шекараларының өзгеру серпінін мониторингілеу.

Халықаралық ынтымақтастық

Қазақстан Республикасы экологиялық қауіпсіздік мәселелерін халықаралық реттеуде белсенді қатысады. Қазақстан 30-дан астам,  оның ішінде жаһандық биологиялық, су, химиялық, трансшекаралық конвенциялардың, сондай-ақ климаттың өзгеру мәселелері бойынша және т. б. халықаралық конвенциялар мен хаттамалардың тарапы болып табылады.

Қазіргі уақытта, негізгі мәселелердің бірі Каспий теңізінің қоршаған ортасын қорғау болып табылады. Сонымен, 2005 жылғы 13 желтоқсандағы  № 97  Заңымен 2003 жылы каспий маңы елдерімен қол қойылған Каспий теңізінің теңіз ортасын қорғау жөніндегі Негіздемелік конвенциясы (Тегеран конвенциясы) ратификацияланды. Аталған конвенцияның мақсаты Каспийдің теңіз ортасын қорғаумен, сақтаумен, қалпына келтірумен, оның биологиялық ресурстарын орнықты және ұтымды пайдаланумен қоса, барлық ластану көздерінен қорғау болып табылады.

Энергетика министрлігімен Минамат конвенциясын, Орталық Азияда орнықты дамуға арналған қоршаған ортаны қорғау жөніндегі Негіздемелік  конвенцияны, 2018 жылға Орхус конвенциясына Ластауыштардың шығарындылары мен тасымалдарының тіркелімі туралы хаттамаға қосу жоспарлануда.

2017 жылдың маусым айында Астана қаласында өткізілген «Астана «ЭКСПО-2017» Халықаралық көрмесі аясында «Энергетиканы орнықты дамытуды қамтамасыз ету» атты министрлік конференциясы, Орнықты дамуға арналған энергетика жөніндегі сегізінші халықаралық форум өтті. Конференция алаңдарында, Министрлер деңгейінде өткізілген кездесу аясында Үкімет тарапынан орнықты энергетикаға көшуді жеделдетуге ықпал ететін, сонымен қатар қатысушылардың келісімдері мен қазақстандық тараптын бастамасын бекітудің жалпы жолдары мен нақты басымдылық әрекеттері көрініс табатын қорытынды құжет  ретіндегі министрлердің өтініші қабылданды.

2017 жылдың шілде айында Астана қаласында өткізілген «Астана «ЭКСПО-2017» Халықаралық көрмесі аясында «Жасыл Көпір» әріптестік Бағдарламасы» атты Халықаралық форум өтті. Австрия технологиялық институтымен және KaukoInternationalGoofFinnish компаниясымен жасыл технологиялар саласындағы ынтымақтастық туралы меморандумдарға қол қойылды, Қазақстандағы «жасыл» өсім туралы саяси диалог жүргізілді, онда Қазақстан Республикасының «жасыл экономикаға» көшу тұжырымдамасын түзету бағыттары, Қазақстанның алдында тұрған жаңа міндеттері талқыланды.

Қарашада Бонн қ. (Германия)  БҰҰ-ның климаттың өзгеруі туралы Негіздемелік конвенциясының 23-ші Тараптар конференциясы және Киото хаттамасының 13-ші Тараптар жиналысы, сондай-ақ 2-ші Париж келісімінің кеңестері өтті.

2017 жылдың қараша айында Монреаль қ. (Канада)  озон қабатын бұзатын заттар бойынша Монреаль хаттамасының 29-шы Тараптар кеңесі өтті, онда  Қазақстан гидрохлорфторкөмірсутегінің тұтынуды кезеңділікпен қысқарту бойынша қайта қарастырылған қызмет жоспарын ұсынды.

Қазақстанда бірнеше жобалар жүзеге асырылуда.

БҰҰ Даму бағдарламасымен Қазақстан Республикасында «Жасыл экономика моделіне көшу үшін Қазақстанды қолдау (GreenEconomy)» жобасы жүзеге асырылуда. Жоба шеңберінде тиісті саяси, заңнамалық және нормативтік-құқықтық ұсыныстар ұсынылатын, су ресурстарын басқаруды орнықты дамытуды ынталандырудың нақты механизмдері, әдістемелік тәсілдер және құралдар, сондай-ақ технологиялық және инфрақұрылым міндеттерін ықтимал шешімдері әзірленетін болады.

«Қазақстанда төменкөміртекті дамытуға арналған орнықты қалалар» жобасы. Жоба қалалық секторда, тиісті ұлттық жағдайларда климаттың өзгеруін азайту жөніндегі шараларды әзірлеуді және іске асыруды анықтауға көмектеседі.

«ТКШ саласындағы шағын және орта бизнесті дамыту және инвестицияны тартуды арттыру үшін тұрғын-үй қатынастары жүйесін арттыру» (Housing)» жобасы. Оның мақсаты ТКШ инвестициялық тартымдылығын арттыру, оны жаңғырту және дамыту үшін қазіргі қолданыстағы бар және шағын орта бизнестің қатысуымен тұрғын үй қорын басқарудың жаңа құқықтық, ұйымдастырушылық және қаржылық жағдайларын жасау болып табылады.

«Жаңартылатын энергия көздеріндегі қаржыландыру тәуекелдерін төмендету (DREI)» жобасы. Жобаның мақсаты-жаңартылатын энергия көздері бойынша «Қазақстан-2030» және «Қазақстан-2050» стратегияларының мақсаттарына жету үшін Қазақстанның жаңартылатын энергия көздеріне жеке сектордың инвестицияларын ынталандыру болып табылады.

«Қазақстан Республикасында БҰҰ КӨНК шеңберінде ұлттық хабарламаны және екі жылдық баяндаманы әзірлеу (7 Ұлттық баяндама. Хабарлама/7 NC)» жобасы Қазақстанға Конвенцияның 12-бабында көзделген Конвенция Тараптарының міндеттемелеріне және КТ кейінгі шешімдеріне сәйкес жетінші ұлттық хабарламаны (7ҰХ) және екі жылдық баяндаманы (ЕБ), БҰҰ КӨНК Тараптар Конференциясын (ТК) дайындауға және ұсынуға мүмкіндік береді.

«Қазақстанда электрлі тұрмыстық техника мен жабдықтардың энергиялық тиімділігінің стандарттары, сертификаттау және таңбалау (Labeling)» жобасы. Жобаның мақсаты электр энергиясын үнемдейтін тұрмыстық техника мен жабдықты пайдалану үшін қазақстан нарығын трансформациялау, электр энергиясын тұтынуды және ПГ шығарындыларын азайту болып табылады.

«Интеграцияланған аумақтық жоспарлау мен агроэкологиялық ынталандыру арқылы арқылы далалы және жартылай құрғақ аймақтардағы жер ресурстарын орнықты басқаруда қолдау көрсету (Agro-incentives)» жобасы. Бұл жобаның жүзеге асыру мерзімі 5 жыл, жердің көп бөлігін алып жатқан Қазақстанның далалы, шөлейтті және жартылай шөлейтті аймақтарының сыни, өнімді ландшафтарында жерді пайдалану тәжірибесін өзгертуге бағытталған, осылайша қоршаған ортаның тұтастығын, азық-түлік қауіпсіздігін және тұрақты қызметті қамтамасыз етуге ықпал етуге бағытталған.

«Ногай Хаттамасын жүзеге асыруға арналған нормативтік-құқықтық базаны және институционалды әлеуеттің адами ресурстарының әлеуетін арттыру (Nagoya)» жобасы. Жоба мемлекет пен коммерциялық қызығушылық, сонымен қатар осы ресурстардың меншік иелері мен сақтаушылар арасындағы генетикалық ресурстарды пайдаланудан және дәстүрлі білімді тең құқылы пайдаланудан түсетін пайданы бөлуге мүмкіндік беретін, жұмыс істеп тұрған ұлттық құқықтық, саяси және институционалдық базаның жоқтығына бағытталған.

«Оңтүстік Қазақстан облысында қуаң және құрғақ жерлерді кешенді басқару (KFS)» жобасы. Жоба Оңтүстік Қазақстан облысының ауыл шаруашылығындағы және жайылымдық жүйелеріндегі климаттың өзгеруіне бейімделудің әлеуеті мен азық-түлік қауіпсіздігін арттырудың мақсаттарына қол жеткізуге ықпал етеді.

«Global Water challenge (Coca-cola)» жобасы. Жобаның мақсаты жер және су ресурстарын пайдалану тиімділігін арттыру болып табылады. Тиімді және экономикаға қолайлы агротехнология мен практикалардың көрсетілімі.

«Шу және Талас өзен бассейндерінде трансшекаралық ынтымақтастық және су ресурстарын кешенді басқару үшін мүмкіндіктер жасау» жобасы. Трансшекаралық ынтымақтастықты нығайту, Шу және Талас өзен бассейндерінде су ресурстарын интегралды басқаруды ынталандыру Қазақстан Республикасы мен Қырғыз Республикасының Су комиссиясының өкілеттіктерін кеңейту.

«Минамат конвенциясы (Minamata) шеңберінде Қазақстанды бастапқы бағалау» жобасы. Жоба Минамат конвенциясын ратификациялау үшін ұлттық талаптарын және қажеттіліктерін айқындауға және Конвенцияны жүзеге асыру бойынша одан әрі жұмыс үшін негіз қалауға мүмкіндік беретін Қазақстан Республикасының Үкіметіне сынаптың алғашқы бағалауын жүргізуді қолдауға бағытталған.

«Жобаны дайындау бойынша грант: Қазақстан Республикасында озонды бұзатын заттарсыз (ОБЗ) энергиялық тиімді технологияларды жылжыту және жаһандық жылынудың әлеуетінің төмендігі арқылы гидрохлорфторкөміртекті (ГХФК) кезең-кезеңмен азайту»(PPG Ozone)» жобасы. Жоба «Қазақстан Республикасында озонды бұзатын заттарсыз (ОБЗ) энергиялық тиімді технологияларды жылжыту және жаһандық жылынудың әлеуетінің төмендігі арқылы гидрохлорфторкөміртекті (ГХФК) кезең-кезеңмен азайту» ауқымды жобаны әзірлеуге бағытталған.

 «Қорғалатын аумақтардың ішінде және айналасындағы тіршілікті қамтамасыз ету көздерінің биоәртүрлілігімен үйлесімділерді алға жылжыту арқылы  шөл экожүйелерінде Қорғалатын аумақ жүйесінің тұрақтылығын арттыру(Desert)» жобасы. Жобаның мақсаты-жаһандық маңызы бар шөл және жартылай шөлді экожүйелерде  географиялық қамтылуын кеңейту арқылы қорғалатын аудандардың тұрақтылығын арттыру, ЕҚТА аумағында және іргелес аумақтарында ландшафтық көзқарасты алға жылжыту және тіршілікті қамтамасыз ету көздерінің биоәртүрлілігімен орнықтылығын жоғарлату.

«БӘК үшін алтыншы ұлттық баяндаманы дайындау кезінде, уәкілетті Тараптар үшін техникалық қолдау, (6 ҰБ-аралас аймақтар), ( БӘ бойынша 6 ұлттық есеп)» жобасы. Осы жобаның мақсаты-алтыншы ұлттық баяндаманы (6ҰБ) әзірлеу бойынша  жұмысында ЖЭҚ қатысуға құқығы бар Биологиялық әртүрлілік туралы Конвенциясының (БӘК)Тараптарына техникалық қолдау көрсету.

«Әр түрлі пайда алу үшін жаһандық маңызы бар маңызды экожүйелерді сақтау және тұрақты басқару» (SFM) жобасы. Жобаның мақсаты-биоәртүрлілікті сақтау үшін, жер ресурстары және жергілікті халықтың әл-ауқатын қамтамасыз ету үшін маңызды орман ресурстарын, іргелес шабындықтарды,  алқаб және шөлді экожүйелерді сақтау мен басқару жүйесін жетілдіру болып табылады.

«Биоәртүрлілікті басқаруға (BIOFIN) инвестицияларды ұлғайту үшін трансформациялық саясат пен қаржы механизмдерін құру» жобасы. Қаржыландыру тапшылығын жабу үшін саясатын қалыптастыру, биоалуантүрлілікті және экожүйелерді қаржыландырудың жаңа экономикалық механизмдерін әзірлеу.

Германияның халықаралық ынтымақтастық қоғамымен Қазақстан Республикасында «Орталық Азиядағы экономикалық даму үшін (SUSTAIN-CA) климаттың өзгеруін ескере отырып  жерді тұрақты  пайдалану» жобасы жүзеге асырылуда. Жобаның мақсаты-жеке орман өсіруді енгізу үшін әлеуетті нығайту; табиғи ресурстарды орнықты пайдалану үшін даму  және басқа да экономикалық құралдарды есепке алу жоспарына экожүйелік қызметтерді интеграциялау; жайылым ресурстарын тұрақты басқару облысында қолдау.

Орталық Азияның таулы аймақтарында климаттың өзгеруіне бейімделу үшін Экожүйелік көзқарас (EbA)» жобасы. Жобаның мақсаты- Қазақстан Республикасы Энергетика министрлігінің Жасыл экономика департаменті және Климаттың өзгеруі жөніндегі департаментімен тығыз ынтымақтастық. Париж келісімін жүзеге асыруға ықпал ету –  Қазақстан Республикасында климаттың өзгеруімен күрес жөніндегі жұмыс жоспарларын бейімдеу жөніндегі шараларды интеграциялауға бағытталған іс-шараларды өткізу. Климаттың өзгеру саласында Қазақстан Республикасы Энергетика министрлігін халықаралық қаржы жүйесіне қолжетімділікті кеңейтуде қолдау, Жасыл климаттық қормен ынтымақтастықта сараптамалық қолдау.

«Батыс Балкан, орталық және шығыс Еуропа және ОА елдерінің климаты бойынша саясат саласындағы әлеуетін дамыту» жобасы. Жоба «жасыл экономикаға» көшу тұжырымдамасын жүзеге асыру үшін қажетті институционалдық және техникалық әлеуетті құруда Қазақстан Республикасының Үкіметіне қолдау көрсетуге бағытталған, бұл Орталық Азияның басқа елдеріне оң әсерін тигізетін болады.

Қоршаған ортаны қорғау саласындағы экологиялық білім беру және ғылыми зерттеулер

 «Стратегиялар-2030» басым бағыттарымен жүре отырып, 1998 жылы ҚР Білім және ғылым министрлігі әзірлеген Қазақстан Республикасының экологиялық білім беру бағдарламасы қабылданды.

Қазақстандағы экологиялық білім беру бойынша халықаралық конференциялардың ұсыныстары негізінде экологиялық білім берудің мемлекеттік бағдарламасы (1999 ж.) әзірленді, ол мынадай оқыту жүйесін ұсынады: мектепке дейінгі мекемелерде экологиялық білім беру, жалпы білім беретін мектептерде, колледждерде, жоғары білім беруде орындарында, қайта даярлау мекемелерінде білім беру.

Мектепалды даярлық бағдарламасы «Біз мектепке барамыз» мақсаттары анықталды, міндеттері және мазмұны ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінің экологиялық тәрбие бойынша мектепке дейінгі ересек жастағы балаларды жансыз заттары мен табиғат құбылыстарымен, табиғаттағы маусымдық өзгерістер, өсімдік, жануарлар дүниесін, табиғатта өзін-өзі ұстау ережелерімен таныстыру.

Жалпы білім беруде экологиялық компонентпен танысу, мектеп шеңберінде қарастырылады және жаратылыстану-биологиялық цикл арқылы жүзеге асырылады жекелеген пәндердің мазмұнын экологияландыруды қарастырады.

Бастауыш сатысы (1-4-сыныптар)-экологиялық аспектілері енгізілген пәндердің мазмұны «Дүниетану», негізгі және жоғары сатысы (5-11 сыныптар)-экологиялық аспектілері енгізілген пәндердің мазмұны «Биология», «География» және «Химия».

Білім беру жүйесін әдіснамалық қамтамасыз ету

Бюджеттік бағдарлама шеңберінде-4 жыл (2014-2017 жылдар) әзірленген мұғалімдерге көмек жасайтын жалпы білім беретін мектептердің және қосымша білім беру ұйымдарының әдістемелік ұсыныстары:

• бейнесабақ «Экологиялық тәрбие беру. Балалар-жасөспірімдер туризмі және өлкетану». Бейнесабақ саны-12;
• әдістемелік ұсынымдар әзірлеу бойынша, білім беретін оқу бағдарламаларының туристік-өлкетану бағытындағы қосымша білім беру (мамыр 2016);
• әдістемелік ұсыныстар «Экологиялық тәрбие өзектілігі оқушының азаматтық қасиеттерін қалыптастыру» (мамыр 2016);
• әдістемелік ұсыныстар «Туристік жорықтар ұйымдастыру және өткізу жөніндегі нұсқаулық, экспедициялар мен экскурсиялар білім алушылармен Қазақстан аумағында»  (қазан 2016);
• әдістемелік ұсыныстар «Экологиялық білім берудің замануи бағыттары: баламалы энергия көздері» (шілде 2015);
• әдістемелік ұсыныстар «Туристік-өлкетану жұмысын ұйымдастыру білім беру ұйымдарында балаларды» (наурыз, 2015).

Ұлттық білім беру деректер базасына сәйкес (ҰББДБ) 2017 жылы республиканың орта мектептерінде:

• экологиялық үйірмелер-2557, оның ішінде 52115 мектеп оқушысы (2016 жылы-2710/48773);
• туристік және аймақтық зерттеу үйірмелері-2050, олардың ішінде 40735 (1865/33988).

Қазіргі таңда елде 1287 қосымша білім бар (2016 жылы-1285), оның ішінде:

• 9734 бала қамтылған жас туристердің 39 станциясы;
• 22935  бала қамтылған 14 станция мен жас натуралистер орталықтары.

Экологиялық бағыттағы тәрбие іс-шаралары

«Мектеп олимпиадалары, конкурстар, республикалық маңызы бар іс-шаралардан тыс іс-шараларды өткізу» бюджеттік бағдарламасы шеңберінде мынадай іс-шаралар өткізілді:

• ЭКСПО-2017 аясында жас мамандар, экологтар мен табиғатшылар республикалық форумы (Орал, 2017 жылдың қыркүйек айы, қамту-160 адам);
• ЭКСПО-2017 шеңберінде жас жас мамандар, экологтар мен натуралистердің республикалық форумы (Алматы, 2016 жылғы маусым, қамту-160 адам)
• «Менің Отаным-Қазақстан» туристік және аймақтық экспедициялық топтардың республикалық жиналысы (ОҚО, Шымкент, 2016 жылдың мамыры, қамту-160 адам);
• 2015 жылдың 9-11 сәуірінде Батыс Қазақстан облысы Орал қаласында «Мені Отаным-Қазақстан» туристік және жергілікті экспедициялық командаларының Республикалық жиналысы (бұдан әрі-Жиналыс);
• «Қазақстан-менің елім» жас экологтар мен экологтардың республикалық форумы (көрме, жобалар конкурсы) (22-23 сәуір 2014 ж. Алматы қ.);
• «Менің Отаным-Қазақстан» туристік экспедициялар республикалық жиналысы (2014 жылғы 13-15 мамыр, Оңтүстік Қазақстан облысы, Шымкент қаласы).

Жазғы экологиялық жұмыспен қамту

Республикада жыл сайын 1300-ден астам профильді, киіз үй, шатырлы лагерьлер ұйымдастырылып, онда экологиялық және туристік дағдыларды игеріп, 140 мыңнан астам бала сауықтырылуда. Сондай-ақ, жыл сайын «Балдәурен» республикалық оқу-сауықтыру орталығында 288 дарынды балалар-жас экологтар, ғылыми жарыстардың жеңімпаздарына және экологиялық жарыстарға тақырыптық ауысым өтеді: экофорум, ғылыми жобалар форумы, «Экобейбітшілік-объективте», «Жасыл планетаны сақтайық» жас экологтар форумы.

www.ziyatker.org порталында Республикалық сырттай конкурстар ұйымдастырылып, өткізілді:

• «Планетаның денсаулығы менің қолымда»;
• «Табиғат»;
• «Экологиялық вернисаж»;
• «Жас саяхатшы»;
• «Фитодизайн»;
• «Жануарлар әлемінде»;
• «Күзгі эскиздер».

Балалардың экологиялық тәрбиесі мәселелері бойынша ҮЕҰ-мен әрекеттесу

«Астана ЭКСПО-2017» ҰК» АҚ мен «MyChina» оқу орталығы арасындағы ынтымақтастық туралы меморандумға сәйкес, 1 сәуірден 1 мамырға дейін «ЭКСПО-2017 көрмесіне қосқан үлесім» атты Қазақстан Республикасы мектептері мен колледждерінің түлектері арасында эссе байқауы өткізілді. Болашақ менің мамандығымның призмасы арқылы Қазақстан экономикасын «көгалдандыру» жолдары. 15 үздік жұмыс іріктеліп, оның авторлары Қытайлық Тау-кен ісі және технологиялар университетінде 10 грантпен марапатталды, сонымен қатар EXPO-2015 көрмесіне Қазақстан атынан өкілдік ету үшін Миланға 5 саяхат билеті бөлінді.

Аймақтардағы экологиялық білім берудегі оң тәжірибесі

«Жайық-Орал» оқушыларының су экспедициясы ерекше танымалдылыққа ие болды. 2 жыл бойы ол үгіт-насихаттау іс-шарасынан кешенді туристік-экологиялық экспедицияға және Ресейдің Орал өңірлеріне жақын орналасқан Батыс Қазақстанның көптеген жастарын біріктіретін экологиялық қозғалысқа айналды.

Бағдарламада «Оралдың кіші өзендері» экологиясы мен жергілікті тарих экспедициясы, «Таза ауыл» акциялары, «Оралдың жасыл желкені», «Өз ағашыңды отырғыз, турист», кеудештік (бердинг) жарыстары (спорттық орнитология) және «Батыс Қазақстан облысының табиғат ескерткіштері» экологиялық экспедициясы.

Павлодар облысының «Экотуризм және өлкетану» облыстық орталығының базасында «Менің Отаным-Қазақстан» туристік экспедициясының жобасы сәтті жүзеге асырылуда. Орталықтың оқу үрдісі жергілікті тарихта жоғары жеке және командалық нәтижелерге қол жеткізуге бағытталған.

«Экоәлем» балалар экологиялық-биологиялық журналы

«Экоәлем» және «Темірқазық балалар танымдық журналдарының электронды нұсқалары www.ziyatker.org сайтында оқушыларға қол жетімді.

 «Экоәлем» балалардың бойында экологиялық мәдениетті, қоршаған ортаға саналы қарым-қатынасты қалыптастыруға ықпал етеді.

Білім беру бағдарламалары және біліктілікті арттыру курстары

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің бұйрығының жобасы жасалды. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі 28 қаңтардағы 2016 жылғы № 92 бекіту туралы «Бұйрығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы «Білім беру бағдарламалар курстарының мектепке дейінгі, сондай-ақ арнайы білім беру ұйымдарын, орта қосымша, педагогикалық кадрлардың біліктілігін арттыру» 1-тоқсанда 2018 жылы бекітілген педагогтері үшін біліктілікті арттыру курстарын қосымша білім беру бағдарламалары:

• «Педагогикалық технология бойынша экологиялық-биологиялық бағыта балаларға қосымша білім беру» педагогикалық кадрларға білім беру ұйымдарының, білім беру бағдарламаларын іске асыратын балаларға арналған қосымша білім беру;
• «Балалар-жасөспірімдер туризмді ұйымдастыру және өткізу ерекшеліктерінің белсенді түрлері» үшін педагогикалық кадрларды білім беру ұйымдарының білім беру бағдарламаларын іске асыратын балаларға арналған қосымша білім беру;
• «Инновациялық педагогикалық технологиялар туристік-өлкетану бағытындағы балаларға қосымша білім беру» педагогикалық кадрлардың білім беру ұйымдарының білім беру бағдарламаларын іске асыратын балаларға арналған қосымша білім беру.

Қазақстан Республикасы Экологиялық кодексінің 161-бабының 2-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасы Энергетика министрлігінің «Қоршаған ортаны қорғаудың ақпараттық-талдау орталығы» шаруашылық жүргізу құқығындағы республикалық мемлекеттік кәсіпорны жанындағы қоршаған ортаны қорғау және табиғатты пайдалану (менеджмент) саласындағы біліктілікті арттыру жөніндегі басқарма («ҚОҚ АТО» ШЖҚ РМК) экологиялық мәселелер бойынша оқыту семинарларын өткізеді.

2017 жылы оқуға 330 тыңдаушы қатысты. Оның ішінде:

• Мемлекеттік қызметшілер-20 адам;
• Кәсіпорын мамандары-226 адам;
• ҮЕҰ өкілдері-80 адам;
• жеке тұлғалар-4 адам;

Басқармамен келесі өзекті тақырыптар бойынша семинарлар өткізілді:-Экологиялық кодекс. Құқыққолдану;-Экологиялық аудит;-Экологиялық сараптама және табиғатты пайдалануды реттеу;-Өндіріс және тұтыну қалдықтарын басқару;-Қоршаған ортаны қорғау және табиғатты пайдалану саласындағы мемлекеттік бақылау.

Үйлестіру кеңесі

24 маусым 2017 жылы Ақтау қаласында Республикалық Үйлестіру кеңесінің қосымша білім беру ұйымдары басшыларының туристік-өлкетану және экологиялық-биологиялық бағыттағы іске асыруда келесі тақырыпта кеңейтілген отырыс өтті: «Елбасының «Болашаққа көзқарас: қоғамдық сананы жаңғырту» атты мақаласының аясында 2015-2018 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы балалар-жасөспірімдер экология және туризм тұжырымдамалық көзқарастарды дамыту тұжырымдамалық көзқарасты жүзеге асыру.

Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру

Қазіргі уақытта, Жалпы мемлекеттік білім стандарттарының ережелері негізінде білім беру ұйымдары білім алушыларда ұлттық тұтастық пен «Мәңгілік ел» жалпыұлттық идеясын дамыту, жалпы мәдени дүниетаным, қоғамдық қатынастарға әлеуметтену құзыреттіліктерін, сондай-ақ ақпараттық-коммуникативтік, креативтік және инновациялық дағдыларды қалыптастыратын пәндер бойынша интеграциялық бағдарламаны өз бетінше әзірлейді.

Осы орайда, бакалавриат деңгейінде үлгілік оқу жоспарларына экология саласындағы арнайы дағдылар мен білімдерді қалыптастыратын «Экологиялық Химия», «Экологиялық Биогеография», «жануарлар мен өсімдіктер экологиясы», «Экологиялық мониторинг», «Геоэкология» және т.б. «жаратылыстану Экологиялық аспектілері» және т.б. сияқты жаңа пәндер енгізілген.

Сондай-ақ магистратура деңгейінде «Экология» және «Су ресурстарын интеграциялық басқару» білім беру бағдарламасы қарастырылған.

«Экология» траекториясы қолданбалы экология саласында мамандар даярлауға және экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталған.

Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы жоғары оқу орындарында экология саласында мамандар даярлау «Қоршаған ортаны қорғау және өмір тіршілігінің қауіпсіздігі» мамандығы бойынша жүргізіледі.

«Қоршаған ортаны қорғау және өмір тіршілігінің қауіпсіздігі» және «Экология» мамандықтары бойынша мамандар даярлау Қазақстан Республикасының 51 жоо базасында жүргізіледі.

Қоршаған ортаны қорғау саласындағы ғылыми жобалар

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің деректері бойынша қоршаған ортаны қорғау саласында келесі ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілді:

• ластану ортасын тазалауда практикалық қолдану үшін наноматериалдарды қолдану: Сынаптың ластануының нақты объектісі Былқылдақ көлі. Орындаушы-Инновациялық Еуразия университеті.
• шлам микроорганизмдерін және бентикалық шөгінділерді, зарядталған бөлшектерді және электромагниттік сәулеленуді активтендіру арқылы қоршаған ортаны тепе-теңдік экологиялық жағдайын қамтамасыз ету үшін ағынды суларды тазарту үшін радиациялық-ынталандырылған биотехнологияларды әзірлеу, заттардың биологиялық, химиялық және физикалық қасиеттерін зерттеу (Алматы қаласының мысалы ретінде). Тазартылған материалдардың сынама үлгілерінің алу (су, флора, фауна, шөгінділер және т.б.). Кәсіпорындарда технологияларды енгізу.  Орындаушы-Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті.
• энергетика және экология саласындағы Қазақстан мен Еуразиялық экономикалық одақтың қоршаған ортаға және құқықтық қатынастарға Қазақстанның энергетикалық саласы ықпалының ұйымдастырушылық және құқықтық мәселелері. Орындаушы: «Болашақ» консалтингтік тобы.
• ядролық отын циклы нысандарының әсерінен табиғи су объектілерінің радионуклидтермен және улы элементтерімен ластануын зерттеу. Атомдық энергетикалық объектілерінің экологиялық мониторингі үшін табиғи және жасанды радионуклидтердің құрамын анықтаудың жаңа әдістерін әзірлеу және бар әдістерді дамыту. Орындаушы: Ядролық физика институты.
• қоршаған ортаға зиянды әсерді азайту үшін күкіртті ашық сақтаудың жаңа әдістерін әзірлеу. Орындаушы: Қ.И.Сәтпаев атындағы Қазақ Ұлттық техникалық зерттеу университеті.
• Қазақстанның индустриялық аймақтарының қоршаған ортаға антропогендік ластануын математикалық модельдеу әдісімен бағалауға арналған бағдарламалық кешенді әзірлеу. Орындаушы: Қазақстан Республикасының Ұлттық инженерлік академиясы.
• математикалық модельдеу әдістерімен ЖЭО мен АЭС жұмысының қоршаған ортаға әсерін бағалау. Орындаушы: Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ математика және механика ҒЗИ.
• Қазақстанның мұнай өндіретін аймақтарының қоршаған ортасын токсико- экологиялық зерттеу және мұнайдың әсеріне экологиялық тәуекелді бағалау. Орындаушы: Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың Экология мәселелері ғылыми-зерттеу институты.
• қоршаған ортаны зиянды трицлозан өнімдерімен дезинфекциялаудан қорғау мақсатында ағын сулар мен коммуналдық тазарту имараттарының шламын тазарту әдістнамасының ғылыми негіздерін әзірлеу. Орындаушы: Қ.И.Сатпаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық зерттеу университеті.
• ірі индустриалды қаланың ересек тұрғындарының денсаулығының және қоршаған ортаның сапасын гигиеналық бағалау және алдын-алу шараларының жиынтығын әзірлеу. Орындаушы: Х. Жұматов атындағы Гигиена және эпидемиология ғылыми орталығы.
• ғарыштық зымырандардың төтенше апат аймағында қоршаған орта объектілерінің жай-күйі мен халық денсаулығы көрсеткіштерінің динамикасын зерттеу. Орындаушы: «Ғарыш-Экология» ғылыми-зерттеу орталығы.
• зымыран отыны компоненттерінің және оларды қоршаған ортаның нысандарында өнімдерінің трансформациялануын анықтау әдістерін әзірлеу. Орындаушы «Ғарыш-Экология» ғылыми-зерттеу орталығы.
• үлкен өнеркәсіптік қаланың қолайсыз экологиялық факторларының балалардың денсаулығына әсері және профилактикалық іс-шараларды дамыту (мысалы, мектепке дейінгі жастағы балалар). Орындаушы: Х. Жұматов атындағы Гигиена және эпидемиология ғылыми орталығы.
• автомобиль көлігіндегі экологиялық қызметті басқару әдістемесін әзірлеу арқылы жол-көлік кешенінің қоршаған ортаға әсерін зерттеу. Орындаушы: М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті.
• мұнай-газ саласының қоршаған ортаның экологиялық жағдайына әсерін бағалау әдістемесі. Орындаушы: Алматы технологиялық университеті.

Ботаника және фитоинтродукция институтының деректері бойынша 2012-2018 жылдары Ботаника және фитоинтродукция институты (БФИ) өсімдіктерді сақтаудың жаһандық стратегиясының міндеттерін шешуге бағытталған екі ғылыми-техникалық бағдарлама мен 48 гранттық және келісімшарттық зерттеулерді жүзеге асырды.

2015 жылдан бастап Институт қызметкерлерімен өткізілетін сирек кездесетін және эндемикалық флора түрлерін зерттеумен байланысты ғылыми зерттеулердің көлемі артты. Осылайша, Қазақстанның заманауи жағдайына мониторинг жасау мен сирек кездесетін және эндемикалық өсімдіктер түрлерін сақтауды қамтамасыз ету үшін, мынадай бағыттағы жобалар шеңберінде зерттеулер жүргізілді:

• Боролдайтау және Сырдария Қаратау шегіндегі іргелес аумақтарының сирек, эндемикалық және жойылып кету қаупі бар өсімдіктер түрлерінің ағымдағы жағдайы;
• Солтүстік Тянь-Шань сирек эндемикалық және пайдалы өсімдік түрлерінің популяциясының саны мен құрылымы және табиғатты ұтымды пайдалану критерийлері ретінде антропогендік факторларға байланысты олардың өзгерістері.
• Алматы облысындағы дәрілік өсімдіктердің эндемикалық түрлері ресурстарының қазіргі заманғы жағдайын зерттеу;
• Кетпен жотасының жойылып бара жатқан эндемикалық және субэндемикалық өсімдіктердің түрлерінің биологиялық әртүрлілігі және оларды қорғау бойынша ұсыныстар әзірлеу;
• Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында түрлер және түрішілік бөріқарақаттардың алуан түрлілігі. Осы жоба шеңберінде алғаш рет Қазақстанның бөріқарақаттарының түраралық будандастырудың кең процестері көрсетілді.

Табиғи және урбандалған аудандардың флоралық алуан түрлілігін зерттеуге (белгілі бір жүйелік топ шеңберінде) ғылыми жобалар арналған:

• Қазақстанның трансшекаралық аумағындағы Күнгей Алатауы жотасының шығыс бөлігіндегі флораның түрлерінің әртүрлілігін талдау;
• Өсімдіктер және малды жаю құрамының мониторингі- Қазақстанның шөл жайылымдарын орнықты пайдаланудағы ғылыми көзқарас (Қызылорда облысы мысалында);
• Алматы қ.-урбандалған экожүйенің флорасы;
• Антропогендік жүктемеге байланысты Қырғыз Алатауындағы флора түрлері құрамының корреляциясын анықтау.

2015-2017 жылдары Қазақстанның өсімдік ресурстарын тиімді орнықты пайдалану мәселелерін шешу үшін келесі жобалар жіберілді:

• Балқаш өңірінің кейбір шаруашылық-құнды өсімдіктерінің ресурстық сипаттамасы (мия, адраспан,рауғаш);
• Шаруашылық-құнды және Қазақстанның Allium флорасының эндемикалық түрлерін зерттеу және оларды орнықты пайдалану шаралары және in situ сақтау;
• Алматы облысындағы дәрілік өсімдіктердің эндемикалық түрлер ресурстарының қазіргі заманғы жағдайын зерттеу;

2017 жылға қарай Қазақстанның дәрілік өсімдіктерінің деректер базасы құрылды, дәрілік өсімдіктердің 1400-ден астам түрлері енгізілген аннотациялық тізімі жарияланды.

Таулы жүйелердің түрлі климаттық аймақтарында және биік белдіктерде ормандарды молықтыру технологияларын дамыту бойынша жобалар орындалды (2015-2017 жылдар):

• «Іле Алатауының шыршалы ормандарын қалпына келтіру» жобасы: Іле Алатауындағы биік таулы шырша орманына Шренк шыршасын отырғызу және егіс агротехникасы әзірленді.
• «Қазақстанның оңтүстігінің кеңістіктік бөлу заңдылығы және пісте селдір ормандарын қалпына келтіру» жобасы
• Картографиялық үлгілер мен эксперименттік зерттеулер негізінде мұнаймен ластанған экожүйелердің техногендік фитомелиорациясы бойынша іс-шаралар әзірленді.

Жұртшылықтың шешімдер қабылдау және экологиялық ақпаратты беруге қатысуы

ҚР «Қоғамдық кеңестер туралы» сәйкес, Қазақстан Республикасы Энергетика министрлігінің жанында Отын-энергетика кешені және экология мәселелері жөніндегі қоғамдық кеңес қызмет етеді.

Қоғамдық кеңестің құрамына коммерциялық емес және үкіметтік емес ұйымдардың 20 өкілі және мемлекеттік органның 9 өкілі кірді. Қоғамдық кеңес жанында келесі бағыттар бойынша 5 комиссия жұмыс істейді:

• электр энергетикасы мен көмір бойынша;
• атом энергетикасы бойынша;
• бюджет, стратегиялық және нормативтік-құқықтық бағыт бойынша;
• мұнай және газ бойынша;
• экология бойынша.

Қоғамдық кеңестің құрылуынан бастап Қоғамдық кеңестің 28 отырысы, оның ішінде Қоғамдық кеңестің 6 отырысы, Қоғамдық кеңес Президиумының 1 отырысы және бағыт бойынша Комиссиялардың 20 отырысы өтті.

2017 жылдың 9 наурызында Отын-энергетика кешені және экология мәселелері жөніндегі Қоғамдық кеңестің кезекті отырысы өтті. Отырыста Қазақстан Республикасы Президенті Н. Назарбаевтың «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік» атты Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру бойынша негізгі салалық міндеттер қарастырылды және талқыланды.

2017 жылдың 17 мамырында «Арнасай» (Ақмола облысы, Аршалы ауданы, Арнасай ауылы) «Жасыл» технологиялар орталығында отын-энергетика кешені және экология мәселелері жөніндегі Қоғамдық кеңестің алдында Энергетика министрінің есеп беру кездесуі өтті. Кездесуге Қоғамдық кеңестің мүшелері, Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігінің мемлекеттік инспекторы, Қазақстан Республикасы Энергетика министрлігінің, ҮЕҰ және БАҚ өкілдері қатысты. Энергетика министрлігінің есептік кездесу барысында жетекшілік ететін салалар бойынша одан әрі дамыту үшін жүргізіліп жатқан реформалар, негізгі көрсеткіштерге қол жеткізу, нысаналы индикаторлар мен міндеттердің негізгі бағыттары, Қазақстан Республикасы Энергетика министрлігінің қорытындылары туралы баяндама жасалды. Орталықтың базасында кездесудің мақсаты-Орталықта әлеуметтік маңызды мәселелер бойынша шешім қабылдауда түсінушілікті кеңейтуге мүмкіндік беретін, қоғамдық кеңестің мүшелерін «жасыл» технологиялармен жұмыс істеу және қазақстандық ғалымдардың жұмыстарымен практика жүзінде таныстыру болып табылады. Сондай-ақ Қоғамдық кеңестің мүшелері 2017 жылдың 1 маусымында өткізілген Энергетика министрінің тұрғындармен өткізген кездесуіне қатысты.

ҚР ЭМ Қоғамдық кеңес комиссиясы отырысының хаттамалары ҚР ЭМ http://energo.gov.kz/index.php?id=14436 ресми сайтында орналастырылған.

Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 23 қазандағы № 92-II Заңымен ақпаратқа қолжетімділік туралы, шешімдер қабылдаудағы жұртшылықтың қатысуы және қоршаған ортаға қатысты мәселелер бойынша сот әділдігіне қолжетімділік туралы Конвенцияны (Орхус конвенциясы) ратификацияланды. Сондай-ақ ҚР «Ақпаратқа қолжетімділік туралы», «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» заңдары қабылданды.

Қазіргі таңда Қазақстанда Конвенцияның ережелерін жүзеге асыруды мемлекеттік органдар мен Қазақстанның азаматтық қоғамы арасындағы байланыс болып табылатын 14 Орхус орталығы қолдау жасайды. Қазақстандағы Орхус орталықтары коммерциялық емес ұйымдар ретінде құрылады. Олардың негізгі қызметі халыққа ақпараттық және консультациялық көмек көрсетуге бағытталған.

Аймақтардағы Орхус орталықтары БАҚ-пен бірлесіп аймақтардағы экологиялық маңызды мәселелерді талқылауда белсенді жұмыс істейді.

Экологиялық ақпаратқа қол жеткізу Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексінің 21-тарауымен реттеледі.

Экологиялық кодекстің экологиялық саясатын іске асыру үшін мынадай нормативтік актілер қабылданды:

• Қазақстан Республикасының Энергетика министрінің м.а  2016 жылғы 10 маусымдағы Ластауыш заттардың шығарындылары мен тасымалдарының тіркелімдерінің мемлекеттік тізілімін жүргізу ережелері № 241 бұйрығымен бекітілген;
• Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2016 жылғы 13 қазандағы Мемлекеттік экологиялық ақпарат қорын жүргізу ережесі № 589 қаулысымен бекітілген;
• Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны қорғау министрінің 2007 жылғы 7 мамырдағы Қоғамдық тыңдауларды өткізу ережелері № 135-ө бұйрығымен бекітілген;
• Қазақстан Республикасы Энергетика министрінің 2016 жылғы 10 маусымдағы Қоғамдық тыңдауларда қозғалатын шаруашылық қызмет түрлерінің жобалар тізім № 240 бұйрығымен бекітілген;
• Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2016 жылғы 7 қарашадағы № 673 және 2017 жылғы 13 қаңтардағы № 13 қаулыларымен Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды пайдалану туралы Ұлттық есебін әзірлеу ережелері бекітілген.

Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексінің 161-бабына сәйкес 2007 жылы Мемлекеттік экологиялық ақпарат қоры құрылды, ол қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкілетті органның ведомстваға бағынысты ұйымымен жүргізіледі. Қорда 20 мыңға жуық экологиялық ақпарат жиналған және сақталған, жинақталған материалдар «Экологиялық ақпарат беру» мемлекеттік қызмет көрсету шеңберінде жұртшылыққа ұсынылады.

2017 жылдан бастап мемлекеттік қызмет Кәсіпорынмен тең дәрежеде «азаматтарға арналған Үкімет Мемлекеттік корпорация» коммерциялық емес акционерлік қоғам арқылы көрсетіледі. Қазіргі таңда мемлекеттік қызмет қағаз түрінде, алайда  2018 жылы электронды форматқа көшу, сондай-ақ мемлекеттік қызмет көрсету мерзімдерін қысқарту бойынша жұмыстар жүргізілуде.

Қазақстан Республикасының аумағында нақты экологиялық жағдай туралы және оны Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексінің 166-1 бабына сәйкес оны жетілдіру жөніндегі шаралар туралы жыл сайын хабардар ету мақсатында Қоршаған орта жағдайы және Қазақстан Республикасының табиғи ресурстарын пайдалану туралы ұлттық баяндамалар әзірленді.

Сонымен қатар, Мемлекеттік экологиялық ақпарат қорын жүргізу аясында қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды пайдалану мәселелері бойынша халықтың және табиғат пайдаланушылардың білімін арттыруды  жүзеге асырады.

Қазақстан Республикасының 2016 жылғы 8 сәуірдегі «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» №491-V «экологиялық мәселелер бойынша Заңымен ҚР Экологиялық кодексіне Ластауыштардың шығарындылар мен тасымалдарының мемлекеттік тіркелімін құру туралы 160-бап енгізілді. Енгізілген өзертулерге сәйкес I санаттағы объектілері бар кәсіпорындар заңнамалық деңгейде Қазақстан Республикасының Энергетика министрлігіне Ластауыштар шығарындылары мен тасымалдарының мемлекеттік тіркелімі  ақпаратты министрліктің интернет ресурсының http://prtr.ecogosfond.kz сайтында ашық қолжетімді жариялау үшін ұсынады. 2017 жылы ЛШТМТ бойынша есептерін I санаттағы 778 табиғат пайдаланушы ұсынды.

Экологиялық ақпаратқа еркін қол жетімділікті қамтамасыз ету мақсатында Мемлекеттік экологиялық ақпарат қорының (www.ecogosfond.kz) бірыңғай экологиялық интернет ресурсы жұмыс жасайды, онда Орхус орталықтары туралы ақпарат, «ЭкоИнфоПраво» қоршаған ортаны қорғау және табиғат пайдалану саласындағы нормативтік-құқықтық құжаттардың электронды мәліметтер базасы, Қазақстан Республикасының мемлекеттік және орыс тілдерінде қоршаған орта жағдайы туралы және Қазақстан Республикасының табиғи ресурстарын пайдалану туралы Ұлттық баяндамасының электрондық нұсқасы, сондай-ақ «Қазақстан Экологиясы» республикалық мамандандырылған газет басылымдары орналастырылған.

«Қазақстан Республикасының Табиғи ресурстарының мемлекеттік кадастрлары»-ақпаратты жүйесі жинаудың, жүйелеудің, сақтаудың, өндеудің және бейнелеудің автоматтандырылған жүйесін және Қазақстан Республикасының табиғи ресурстары туралы кеңістік-үйлестірілген деректерді ұсынады.

Табиғи ресурстар кадастры

Кадастрлық объектілерге сипаттамалар мен қасиеттер, сонымен қатар осы деректерді аумақтарды сипаттау үшін картада нақты кеңістіктің орналасуында байланыстыру бар. Кадастрлардың деректер базасы кадастрлық объектілердің сипаттамасын, олардың сандық және сапалық сипаттарын сақтайды. Көрсеткіштерді жинау салалық кадастрлардың формаларынан таңдауға негізделген.

Табиғи ресурстар кадастрларының негізгі мақсаттарына жататындар:

• басқарудың мемлекеттік органдарын, ғылыми орта өкілдерін, үкіметтік емес және қоғамдық ұйымдардың, мүдделі заңды және жеке тұлғаларды олардың жауапкершілік саласына қатысты табиғатты пайдалану мәселелерін шешу үшін табиғат ресурстарының жағдай туралы уақытылы және нақты ақпаратпен ақпараттық қолдау;
• ҚР табиғи ресурстарының есебі, қазіргі заманғы бағдарламалық-техникалық құралдарды пайдалану негізінде табиғи ресурстардың ақпаратын жинақтау, сақтау және өңдеу әдістерін стандарттау;
• ақпараттық ресурстарға жедел рұқсат етілген қол жетімділікті қамтамасыз ету, статистикалық есептіліктер мен шолу-талдау сипатындағы құжаттарды автоматты құру.

Ақпараттық жүйе 4 кіші жүйеден құралған: орман кадастры, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар кадастры, жануарлар дүниесі (аңшылық нысаны болып табылатын, жануарлар түрлері бойынша) және жануарлар дүниесі кадастры (балықтар мен басқа су жануарлының түрлері бойынша).

Кадастрлар кез-келген пайдаланушыға ecokadastr.kz мекенжайы бойынша қол жетімді.

Климаттың өзгеруі саласындағы Қазақстанның мемлекеттік саясаты

Климаттың өзгеруіне жұмсарту және бейімделу жөніндегі стратегиялық бағыттар белгіленген Қазақстанда бірқатар негізгі стратегиялар, тұжырымдамалар және олармен байланысты іс-қимылдар жоспарлары бар. Энергетикалық секторды дамытуға баса назар аударылған және елде баламалы энергия көздерін (әсіресе, күн және жел энергиясы) дамыту қажеттілігін мойындайтын, 2050 жылға қарай баламалы және жаңартылатын энергия көздері елдің барлық энергия тұтынуының кем дегенде жартысын құрауы үшін,Үкімет «Қазақстан-2050» стратегиясын қабылдады.

Климаттың өзгеруін жаһандық экологиялық проблема ретінде мойындай отырып, Қазақстан 1995 жылдың мамыр айында БҰҰ Климаттың өзгеруі туралы негіздемелік конвенцияны ратификациялады, ал сол жылдың тамызында оның толыққанды мүшесі болды.

БҰҰ Климаттың өзгеруі туралы негіздемелік конвенцияның 4 және 12-баптарына және Тараптар Конференциясының шешімдеріне сәйкес (ТК) 2009 жылы Киото хаттамасын ратификациялағаннан кейін Қазақстан жыл сайын Монреал хаттамасымен бақыланбайтын парниктік газдардың көздері мен антропогендік шығарындылардың ұлттық қорларын ұсынады. Бұл қорлар БҰҰ Климаттың өзгеруі туралы негіздемелік конвенцияның Хатшылығы өткізетін тұрақты техникалық шолу нысанасы болып табылады, климаттың өзгеруінің ұлттық саясатын қалыптастыру үшін шешімдер қабылдаудың, парниктік газдар шығарындыларына бақылау шараларын және сценарийлерді әзірлеудің негізі болып табылады. Бұдан басқа, Киото хаттамасының I-қосымшасына енген Тарап ретінде, Қазақстан өзінің Ұлттық хабарламалары (ҰХ) және Екіжылдық есептері (ЕЕ) бойынша ПГ түгендеу туралы деректерді қысқаша түрде ұсынады.

БҰҰ Климаттың өзгеруі туралы негіздемелік конвенцияның және Киото хаттамасының талаптарын орындау үшін 2010 жылдан бастап Қазақстан жыл сайын БҰҰ Климаттың өзгеруі туралы негіздемелік конвенцияның Хатшылығына Монреал хаттамасымен (бұдан әрі-Ұлттық баяндама) Реттелмейтін барлық парниктік газдардың көздерінен антропогендік шығарындыларды түгендеу және абсорбциялау жөніндегі ұлттық баяндаманы (Ұлттық баяндама) ұсынады.

Сондай-ақ, Қазақстан БҰҰ КӨНК Хатшылығына үш ұлттық хабарламаны ұсынды және Қазақстан Республикасының VII ұлттық хабарламасын аяқтау бойынша жұмыс жүргізілуде.

2017 жылдың мамырында Қазақстан екінші көпжақты бағалаудан сәтті өтті, 2017 жылдың қыркүйегінде БҰҰ КӨНК халықаралық сарапшылары біздің еліміздегі парниктік газдардың шығарындыларын түгендеу туралы шолу өткізді.

Қазақстан Париж келісімінің шеңберінде 2021 жылдан бастап 2030 жылға дейін парниктік газдар шығарындыларын шектеу немесе азайту бойынша өзінің сандық үлесін (INDC) БҰҰ КӨНК Хатшылығына, негіздемелік 1990 жылдан 2030 жылға дейін шартсыз мақсат нысанында 15%-да және шартты мақсат нысанында 25%-да  ұсынды.

Елде пайдалы қазбаларды тұтынуды азайту және энергетикалық модернизациялау бойынша шаралар қабылдануда, парниктік газдар шығарындыларын мемлекеттік реттеу енгізілді, көміртектің ішкі нарығы құрылды және жетілдірілуде.

2015 жылы Қазақстан Үкіметі Киото хаттамасын 2020 жылдан кейін алмастыратын Париж келісімі бойынша өзінің ұлттық үлесін ұсынды.

2016 жылғы 2 тамызда Қазақстан Республикасы 2030 жылға дейін Париж келісіміне қол қойды, сол жылдың 6 желтоқсанында ол Қазақстан үшін 2016 жылдың 5 қаңтарында күшіне енген Париж келісімін ратификациялады.

Бүкіләлемдік банкпен ынтымақтастық аясында нарыққа дайындық туралы Серіктестік бағдарламасы бойынша төмен көміртекті даму стратегиясын әзірлеу жоспарлануда. Бұл стратегия Париж келісімінің мақсаттарына қол жеткізу үшін қажетті негізгі шараларды және іс-қимылдарды қамтитын болады.

Заң жобалау жұмыстарының тұжырымдамалық жоспарына сәйкес 2016-2021 жылдарға, 2018 жылдың екінші жартысына парниктік газдар мен озонды бұзатын заттарды реттеу саласындағы заңнаманы жетілдіру көзделген.

Берілген заң жобасы шеңберінде, Париж келісімінің 2 және 7-баптарына сәйкес климаттың өзгеру әсеріне бейімделуі бойынша Қазақстан Республикасының халықаралық міндеттемелерін орындау үшін нормативтік негіз құру жоспарланып отыр.

Ұлттық деңгейде климаттың өзгеруіне бейімделу мәселелері бойынша терминдерге анықтамалар беріледі. Сондай-ақ, климаттың өзгеруі саласындағы уәкілетті органның құзыреті, оның ішінде климаттың өзгеруі салдарынан бейімделу бойынша анықталды.

Министрлік БҰҰ Даму Бағдарламасымен бірлесе отырып «Қазақстандағы орта мерзімді және ұзақ мерзімді бейімделуді жоспарлауға ықпал ету үшін Ұлттық бейімдеу жоспарын (ҰБЖ) әзірлеу үдерісі» жобасын қаржыландыруға өтінім әзірлеп, жіберді. Қазақстан Республикасының әртүрлі стратегиялық құжаттарына осы жоба шеңберінде бейімделу индикаторларын енгізу жоспарланып отыр.