Қоршаған ортаның жай-күйі және табиғи ресурстарды пайдалану туралы Ұлттық баяндама

Оңтүстік Қазақстан облысы

Ресми статистикалық деректер бойынша ОҚО бойынша атмосфераға ластауыш заттардың шығарындыларының стационарлы көздерінің жалпы саны 15 370 бірлікті құрайды.

Қазақстан Республикасы статистика комитетінің деректері бойынша 2016 жылы Оңтүстік Қазақстан облысында атмосфераға ластауыш заттардың шығарындыларының жалпы көлемі:

– өнеркәсіптік шығарындылардың көлемі – 72,0 мың тонна (статистикалық деректерге сәйкес 2015 жылы – 69,0 мың тонна);

– күкірт ангидриді шығарындыларының көлемі – 4,6 мың тонна (2015 жылы – 5,3 мың тонна);

– азот диоксиді шығарындыларының көлемі – 5,3 мың тонна (2015 жылы – 4,2 мың тонна);

– қатты бөлшектердің шығарындыларының көлемі – 8,9 мың тонна (2015 жылы – 8,9 мың тонна);

– көмірқышқыл газы шығарындыларының көлемі – 12,4 мың тонна (2015 жылы – 11,4 мың тонна).

Сондай-ақ, Оңтүстік Қазақстан облысындағы атмсофералық ауаны ластауыштарының негізгілерінің бірі, стационарлық көздерден шығарындылардан басқа,   жеке және заңды тұлғалар пайдаланылатын жылжымалы автокөлік құралдарының пайдаланылған газдары болып табылады.

Есепті жылы Оңтүстік Қазақстан облысында жеке және заңды тұлғалар пайдаланатын авокөлік құралдарының жалпы саны 555 629 бірлікті құрайды, оның ішінде: жүк – 52 380 бірлік және жеңіл – 503 249 дана.

Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша пайдаланылатын автокөлік құралдарының пайдаланылған газдары атмосфераға ластауыш заттардың жалпы шығарылымы есепті кезеңде 28,7 мың тоннаны құрады.

2016 жылы «Қазгидромет» ШЖҚ РМК Оңтүстік Қазақстан облысындағы атмосфералық ауаның жай-күйін Шымкент, Түркістан және Кентау қалаларында 8 стационарлық бекетте бақылап жүргізді.

Стационарлы бақылау желісінің деректері бойынша Түркістан және Кентау қалаларында ауаның ластану деңгейі төмен деп бағаланған, ал Шымкент қаласы жоғары деп бағаланды.

«Казгидромет» ШЖҚ РМК мәліметтері бойынша, Шымкент қ. көбіне PM-10 қалқыма бөлшектерімен ластанған. Қалқыма заттар – 6, PM-2,5 қалқыма заттары – 403, PM-10 қалқыма заттары – 624, көміртек тотығы бойынша – 147, азот диоксиді – 5, озон – 414, күкіртті сутек – 523, аммиак – 1, формальдегид – 6 жағдайлар бойынша 1 РШКм.б. асатын жағдайлар тіркелген. Жалпы алғанда, Түркістан және Кентау қалаларында ластауыш заттардың орташа шоғырландыруы ШЖК аспады.

Оңтүстiк Қазақстан облысында жалпы ұзындығы 2200 км болатын 118 кіші өзен, 25 көл және қолайлы су режимін реттейтін, суды қорғау аймақтары мен белдеулеріне мұқтаж 110 млн м3 астам 30 су қоймасы бар.

Облыстың ірі өзені – Сырдария (жалпы ұзындығы 2219 км, Қазақстан аумағында – 1400 км), Күркелес (98 км), Келес (241 км), Арыс (378 км), Бөген (164 км) және Қаратау аралық оңтүстік беткейлерінен ағатын басқа таяз өзендері, сондай-ақ Шу қаласынан (1,186 км, Қазақстан аумағында 800 км). Негізінен көптеген шағын тұзды көлдер бар. Олардың ең ірісі Ақжайқын (48,2 км2), Ақжар (7,2 км2), Қалдыкөл және басқалары.

Ең ірі су қоймаларына мыналар жатады: Сырдария өзеніндегі Шардара су қоймасы (F = 400 км2, V = 5,2 млн м3), Көксарай (В = 3,0 млрд м3), Бөген өзеніндегі Бөген (F = 65 км 2 V = 377,0 млн м3), Бадам өзеніндегі Бадам (F = 4,7 км2, V = 61,5 млн м2), Қарашық өзеніндегі Қошқарған.

«Қазгидромет» ШЖҚ РМК 2016 жылы Оңтүстік Қазақстан облысының аумағындағы 7 су объектісінде (Сырдария, Келес, Бадам, Арыс, Бөген, Қатты Бөген өзендері және Шардара су қоймасы) жер үсті суларының ластануын бақылау жүргізді. Оңтүстік Қазақстан облысының аумағында су объектілерінің судың сапасы бақылаулардың қорытындысы бойынша келесідей бағаланды:

«нормативті таза» суы – Қатты Бөген өзені; «ластанудың орташа деңгейі» суы – Сырдария, Келес, Бадам, Арыс, Бөген өзендері және Шардара су қоймасы.

Сырдария өзені бассейнінің химиялық құрамы 13 гидробекеті деректерімен сипатталады, оның ішінде Сырдария өзенінде жеті гидробекеті бар. Көкбұлақ а. аумағының жерінде су көптеген ластауыш заттармен келеді. Негізгі ластауыштар – сульфаттар, нитриттер, мыс және фенолдар, осы заттардың орташа жылдық концентрациясы нормадан 1,5-тен 4,22 есе асты. Сырдария өз. бассейнінде ластанудың ең жоғары деңгейі көктемде байқалады. Судың ластану индексі (СЛИ) 2,5 деңгейінде (2015 жылы – 2,7), ол орташа-ластанған ретінде  3-класқа жатады.

Оңтүстік Қазақстан облысының аумағы 11 725 800 га құрайды. Оның ішінде егістік жерлер 911,5 мың гектарды құрайды, оның ішінде суармалы егістік жерлер – 457,0 мың га, кендер – 163,5 мың га, көп жылдық көшеттер – 42,3 мың га, шабындықтар – 95,3 мың га, жайылым жерлер – 8 909,7 мың гектар, 0,1 мың га көкөніс бақшалары бар. Ауыл шаруашылық жерлерінің жалпы ауданы 10 122,5 мың га, басқа жерлер – 1 603,3 мың гектар.

Оңтүстік Қазақстан облысында 0,9 мың га жер аймақтың территориясынан, көршілес Өзбекстан Республикасының аумағында орналасқан. Оңтүстік Қазақстан облысы солтүстікте Жамбыл облысымен, солтүстік-батыста Қарағанды, батыста Қызылорда облысымен, оңтүстік-батысында Өзбекстанмен шекаралас.

Оңтүстік Қазақстан облысында 4 облыстық маңызы бар қалалар мен 11 аудандық әкімдіктер бар. Облыста 4 облыстық маңызы бар қала, 4 аудандық маңызы бар қала, 826 ауылдық елді мекен және 8 кент бар.

«Қазгидромет» РМК 2016 жылдың көктемгі-күзгі кезеңдерінде Шымкентте, Түркістан мен Кентау қалаларында топырақтың ауыр металдармен ластануын анықтау үшін іріктеу өткізді.

Толық ақпаратты «Қазгидромет» РМК сайтынан алуға болады (https://kazhydromet.kz/kk/bulleten/okrsreda?year=2016)

Жер қойнауын пайдаланушылардың саны 169. Оңтүстік Қазақстан облысы минералды-шикізат әлеуеті жағынан өте маңызды. Оның шегінде қорғасын-мырыш кендері, уран және газ, бірнеше алтын кеніштері, тұщы және ыстық суларының кен орындары бар. Облыста Қазақстан Республикасының уран балансының 50%, қорғасын 4%, темір рудасының 2,2% және көмірдің шамамен 1% шоғырланған.

Облыста өсімдіктердің 1700-ден астам түрі бар, олардың 122-і Қызыл кітапқа енгізілген, ал 68 түрі эндемикалық болып табылады. Оңтүстік Қазақстан облысында ғана кездеседі. Облыстың фаунасы Қазақстанның басқа өңірлерімен салыстырғанда бай. Облыста Қазақстанның генетикалық қоры кітабында тіркелген 178 жануарлардың 83 түрі тіркелді. Оңтүстік Қазақстан облысында 377 құс түрі мен сүтқоректілердің 18 түрі Қызыл Кітапта (Қазақстан бойынша 42-тен), сондай-ақ 38 құс түріне (Қазақстан бойынша 56) енгізілген.

Мемлекеттік орман қорының жері облыстың аумағының 36% иемденеді және облыстық әкімдігінің коммуналдық меншіктегі 8 орман мемлекеттік мекемесіне, Ақсу-Жабағылы, Қаратау мемлекеттік қорықтары, Сайрам-Өгем ұлттық паркі және «Қазақстан Темір Жолы» ҰК АҚ және басқа да ведомстволардың басшылығында.

Республикалық маңызы бар ЕҚТА жалпы ауданы 304,605 мың га, оның ішінде Ақсу-Жабағылы мемлекетті́к табиғи қорығы – 121,252 мың га, Қаратау мемлекеттік табиғи қорығы -34,3 мың га,  Сайрам-Өгем табиғи ұлттық паркі – 149,053 мың га. Сонымен қатар, эндемиялық аймақ – дәрмене жусан үнемдеу үшін ботаникалық қорықшадары бар: Ақдалы (3,0 мың га.), кешенді Боролдай (52,5 мың га), Задария (8,4 мың га), Жамбыл (8,6 мың га),  Тимур (4,0 мың га) және жалпы ауданы 76,5 мың га. Сондай-ақ, ОҚО жерінде Арыс, Қаратау (404,0 мың га) және Оңтүстік Қазақстан қорықтық аймақ (6258,0 мың га.) немесе 6662 мың га жалпы алаңы ұйымдастырылды;

– Жергілікті маңызы бар ЕҚТА жалпы ауданы 4985,03 мың га.

«Қазгидромет» ЖШҚ МКК аумағында гамма-сәулелену деңгейін қадағалау 2 метеорологиялық станцияда (Шымкент, Түркістан) және Түркістан қ. атмосфералық ауаның ластануына арналған 1-ші автоматты бақылау станциясында күнделікті өткізілді.

Орташа алғанда, аймақтағы радиацияның гамма-фоны 0,12 мкЗв/сағ және қолайлы шегінде болды.

Сондай-ақ Оңтүстік Қазақстан облысының аумағында атмосфераның беткі қабатының радиоактивті ластануын бақылауды «Қазгидромет» РМК екі метеорологиялық станцияда (Шымкентте, Түркістанда) іріктеу өткізді.

Радиациялық мониторинг туралы толық ақпаратты «Қазгидромет» РМК сайтынан алуға болады (https://kazhydromet.kz/kk/bulleten/okrsreda?year=2016)

Облыс бойынша тұндырудың орташа тығыздығы 1,2 Бк/м2 болды, бұл рұқсат етілген ең жоғары деңгейден аспайды.

2016 жылы қоршаған ортаға шығарылған 1 816, 519 тонна радиоактивтік қалдықтар пайда болды, ал полигондардағы рекультивациялау кезінде радиоактивті емес қалдықтар пайда болмады.

2016 жылы облыста 220,0 мың тонна (80 кг/адам/жыл) түзілген. 2016 жылы ҚТҚ қайта өңдеу үлесі (сұрыптауды қоса) 3,0% құрады. ҚТҚ қалған көлемі 182 полигонда және үйіндіде орналастырылады, олардың ішінде 158 (87,0%) экологиялық талаптарға және санитарлық ережелерге сәйкес келеді. 176 полигонда тиісті құжаттар жасалды, олардың 44-і жөндеу жұмыстары жүргізілді.Облыс халқының 50,0% -ы қоқыс жинау қызметтерімен қамтылған. Облыстың аумағында қатты тұрмыстық қалдықтарды бөлек жинау, сұрыптау және өңдеу бойынша 3 кәсіпорын бар. Қатты тұрмыстық қалдықтарды жеке жинауды енгізу үшін арнайы контейнерлерді орнату мәселесі зерттелуде. Шымкентте пластикалық қалдықтарды жеке жинау үшін 70 тор контейнерлері орнатылды. Облыстық әкімдіктің ақпараты бойынша, 2020 жылға қарай қатты тұрмыстық қалдықтарды өңдеудің үлесін 15% -ға арттыру жоспарланып отыр.

Оңтүстік Қазақстан облысында электр қуатының қажеттілігі: жазда 370-400 МВт; қысқы уақытта 430-470 МВт. Облыс энергия тапшылығы бар, солтүстік өңірлерден электр энергиясының 70 пайыздан астамы импортталады. Осыған байланысты мәселені шешу үшін жаңартылатын энергия көздері жүзеге асырылуда. 2017 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша облыста жиынтық қуатылығы 5,3 МВт болатын 4 жаңартылатын энергия көздері бар. Есепті жылы аймақта Сайрам ауданының Манкент ауылында «Ақсу-Энерго» ЖШС-мен қуатылығы 2,5 МВт болатын ГЭС жобасы іске асырылды.

Сондай-ақ, жаңартылатын энергия көздерін пайдаланатын энергия өндіруші ұйымдардың тізбесіне 2020 жылға дейін пайдалануға беру жоспарланған шамамен 8 ЖЭК объектілері қосылған.